یك گنبد یا طاق، سازه ای است نیم كره ای كه معمولاً سقف یا پشت بام یك عمارت را تشكیل می دهد. سازه های گنبدی شكل كه مواد مختلفی در ساخت آنها به كار می روند، در طول تاریخ و توسط تمدن های مختلف و متعددی مورد استفاده قرار گرفته اند. بناهای گنبدی مناطق شرقی در دوران باستان از خاك كوه های سخت ساخته می شده اند. اینویت ها در قطب شمال، كلبه های اسكیموئی خود را از بلوك های برف متراكم و عموماً به شكل یك گنبد می ساختند.
گنبدها با معرفی شدن به صورت نیم كره های سنگی بزرگ مقیاس توسط رومیان باستان، از منظر فنی به مقوله ای پراهمیت (در ساخت و ساز) تبدیل شدند. امپراطوری ساسانیان ساخت اولین بناهای گنبدی شكل عظیم را در ایران باستان همزمان با شهرت یافتن این دسته از بناها در اروپا در طول دوران رنسانس و باروك آغاز كردند كه نتیجه آن احداث برخی از مشهورترین بناهای گنبدی در جهان بود.
14. عمارت كنگره در شهر واشنگتن، ایالات متحده
عمارت كنگره كه در بالای تپه ای با همین نام در شهر واشنگتن دی. سی. قرار دارد، محل تشكیل جلسات اعضای كنگره ایالات متحده امریكا می باشد. با اینكه این ساختمان در زمان تشكیل اولین جلسه اعضای كنگره در هفدهم نوامبر سال 1800 میلادی هنوز در حال احداث بود، اما با این حال جلسه مزبور تشكیل شد. گنبد چدنی عمارت كنگره اولین گنبدی نیست كه بر روی این ساختمان قرار گرفته، بلكه دومی است. پس از اینكه در دهه 1850 اندازه این عمارت به دلیل افزایش تعداد نمایندگان قانون گذار مربوط به ایالت های تازه پذیرفته شده، توسعه یافت، گنبد اولیه جابجا گردید. این بسط و گسترش، اندازه عمارت را بیش از دو برابر كرد، اما باعث شد كه ارتفاع گنبد اصلی با قاب چوبی اش كوتاه تر از قبل شود.
13. كلیسای جامع سِینت پائول
كلیسای جامع سینت پائول كه در قرن هفدهم میلادی ساخته شده است، از معروف ترین و شناخته شده ترین مناظر دیدنی لندن به شمار می رود. زمانیكه این كلیسا در جنگ جهانی دوم هدف بمب گذاری قرار گرفت، عملیات جانانه و قهرمانانه آتشنشانان باعث شد از تخریب كامل آن جلوگیری به عمل آید. گنبد تأثیرگذار آن از قصر سِینت پیتر باسیلیكا در رم الهام گرفته شده و ارتفاع آن به حدود 108 متر (365 فیت) می رسد. گنبد مرتفع بیرونی در حقیقت غیرسازه ای است اما دیدن آن بسیار جذاب است، به نحوی كه دو گنبد كوتاه درونی، نمای داخلی متعادلی را به نمایش می گذارند.
12. استوپای عظیم در سانچی
استوپای عظیم در سانچی قدیمی ترین سازه سنگی در هند بوده و در اصل با سفارش و به دستور امپراطور بزرگ آشوكا در قرن سوم قبل از میلاد مسیح بنا گردید. هسته آن یك گنبد آجری ساده است كه ظاهراً بر روی آثار ماندگار بودا ساخته شده است. استوپا یك قرن بعد با بكارگیری تخته سنگ های سخت به دو برابر اندازه اولیه خود بسط و توسعه داده شد. این گنبد در نزدیك رأس آن حالت مسطحی پیدا كرده و با سه سایه بان اضافه شده در بالا در داخل حصار مربعی پوشانده شد.
11. پروژه عدن
پروژه عدن كه در منطقه كورنوال قرار دارد، بزرگترین گلخانه جهان می باشد. انجام این پروژه دو و نیم سال به طول انجامید و در سال 2001 درب های آن به روی عموم مردم گشوده شد. پروژه عدن با دو حصار بسیار بزرگ پوشانده شده كه دو گنبد مجاور بر روی آن قرار داشته و میزبان انواع گیاهان مختلف از سراسر جهان است. حصار اول دارای شرایط آب و هوایی استوایی و حصار دوم از نظر آب و هوایی دارای شرایط مدیترانه ای است. گنبدها متشكل از صدها خانه پنج ضلی و شش ضلعی متورم پلاستیكی است كه دارای چارچوبی فولادی می باشند.
10. مسجد لطف الله
مسجد لطف الله (یا مسجد شیخ لطف الله) كه در اوایل قرن شانزدهم در شهر اصفهان بنا گردید، یكی از شاهكارهای معماری ایرانی به شمار می آید. این مسجد برخلاف مسجد شاه (در ادامه ببینید) كه استفاده از آن برای عموم مردم در دسترس بود، به عنوان مسجد اختصاصی دربار سلطنتی به كار گرفته می شد. به این دلیل مسجد لطف الله فاقد مناره بوده و اندازه آن كوچك تر است. در سراسر تاریخ، اغلب از مسجد لطف الله به خاطر وجود گنبد مسطح و زیبای آن، با عنوان مسجد گنبدی یاد می شد.
9. رایشس تاگ
این بنا در سال 1894 همزمان با ایجاد اتحادیه امپراطوری آلمان ها و نیاز به وجود ساختمانی بزرگتر برای پارلمان آن كشور، احداث گردید. معمار این بنا به نام پائول والوت قصد داشت ساختمان مذكور شبیه به یك قصر دوران رنسانس باشد. در سال 1933 ساختمان آن بر اثر حمله حزب كمونیست هلند به شكل جدی آسیب دید، رویدادی كه متأسفانه توسط حزب نازی آلمان مورد بهره برداری و سوء استفاده قرار گرفت. پس از اتحاد مجدد كشور، این ساختمان محل تشكیل جلسات اعضای پارلمان جدید آلمان یعنی بوندستاگ شد. رایشس تاگ انواع قابل توجهی از بازسازی ها و تغییرات را تجربه كرده است، كه یكی از آنها اضافه شدن یك گنبد شیشه ای خاص بود كه توسط طراح معروف بریتانیایی نورمن فاستر طراحی گردید. این گنبد، چشم انداز 360 درجه ای خاص و فوق العاده ای از شهر برلین را داراست.
8. سانتا ماریا دِل فیور
زمان شروع احداث بنای شناخته شده باسیلیكا دسانتا ماریا دل فیور، زیباترین كلیسای جامع فلورانس و سمبل این شهر، از سال 1296 و به سبك گوتیكی بوده و در سال 1436 نیز به پایان رسید. باسیلیكا یكی از بزرگترین كلیساهای ایتالیا بوده و تا دوران معاصر، گنبد معروف آن، بزرگترین گنبد در جهان بود. این گنبد، حتی تا این زمان هم به عنوان بزرگترین گنبد آجری شناخته شده در جهان باقیمانده است.
7. مسجد شاه
مسجد شاه (یا مسجد امام) در شهر اصفهان، به عنوان یكی از شاهكارهای معماری ایرانی به شمار می رود. ساخت آن در سال 1611 آغاز شد و زرق و برق آن به خاطر زیبایی كاشی های موزائیك هفت رنگ و كتیبه های خوشنویسی آن است. سلسله صفویان در مقوله ساخت گنبدهای ایرانی، رنسانسی را آغاز نمودند و گنبد مسجد شاه با ارتفاع 53 متر (74 فیت) تبدیل به مرتفع ترین گنبد در اصفهان شد. ویژگی بارز این بنای گنبدی و دیگر بناهای مشابه ایرانی، استفاده از كاشی های رنگارنگ است، كاشی های كه با استفاده از آنها نمای خارجی و حتی داخلی گنبدها پوشانده شده اند. شما می توانید برای دیدن مسجد شاه در یکی از هتل های اصفهان اقامت گزینید.
6. گنبد سنگی
گنبد سنگی كه ساخت آن در آغاز در سال 691 پس از میلاد مسیح كامل شد، یكی از اولین و شناخته شده ترین دستاوردهای معماری اسلامی است. این بنا با قرارگیری بر روی كوه های معبد، در یكی از مورد ستیزترین مناطق مذهبی در جهان واقع شده است. علی رغم تصورات معمول، بنای گنبد سنگی یك مسجد نیست، بلكه زیارتگاهی است كه در داخل خود و در زیر سقف بلندی كه دارد، از یك سنگ مقدس محافظت می نماید. این بنای گنبدی احتمالاً تماشایی ترین ساختمان در شهر كهن است كه بر بالای آن یك گنبد طلایی خیره كننده قرار گرفته كه از دوردست ها قابل مشاهده است و داخل آن با سرامیك های و موزائیك های پر زرق و برق و متون خوشنویسی عربی لایه بندی شده است.
5. پانتئون (معبد رومی)
پانتئون در شهر رُم در سال 126 پس از میلاد مسیح به عنوان یك معبد برای تمام خدایان رومی ساخته شد و از قرن هفتم میلادی به بعد از آن به عنوان كلیسای كاتولیك رومیان استفاده گردید. بر روی قسمت فوقانی این معبد یك گنبد بتنی با یك درگاه مركزی قرار گرفته است. با گذشت حدود دو هزار سال از ساخت گنبد معروف پانتئون، این بنا همچنان بزرگترین گنبد در جهان است كه جنس آن از بتن غیرمسلح و تقویت نشده می باشد.
4. باسیلیكای سِینت پیتر
احداث سِینت پیتر باسیلیكا در سال 1506 در رُم شروع شد و در سال 1615 تكمیل گردید. به خاطر شهرت پانتئون و فلورنس دوومو بود كه معماران این بنا به دنبال راه حل هایی برای پاسخ به سوالاتی همانند اینكه چگونه از بخش بیرونی، ساختمان را باید ساخت یا چه چیزی را باید تصور كرد تا این گنبد به عنوان بزرگترین بنای گنبدی عالم مسیحیت باشد، بودند. در سال 1547 میكل آنژ، شاعر، نقاش، تندیس گر و معمار معروف ایتالیایی، این گنبد را از نو طراحی كرد به نحوی كه تمام مواردی كه از قبل وجود داشت را نیز مدنظر قرار داد. ارتفاع بنای گنبدی شكلِ سِینت پیتر از سطح زمین باسیلیكا تا نوك تندیس صلیب بیرونی، به حدود 57/136 متر (1/448 فیت) می رسد. این گنبد، مرتفع ترین گنبد در جهان است.
3. ایاصوفیه
ایاصوفیه در شهر استانبول كه ساخت آن به قرن ششم برمی گردد، در اصل كلیسای جامع قسطنطنیه بود، اما زمانیكه عثمانی ها در قرن پانزدهم شهر را به تسخیر خود درآوردند، تبدیل به یك مسجد گردید. ایاصوفیه امروزه یك موزه است. گنبد عظیم الجثه آن كه نشان دهنده شاهكار مهندسی رومیان باستان است، با قطر 31 متر یا 102 فیت، مكانی را پوشانده است كه با گذشت بیش از هزار سال، همچنان عنوان بزرگترین محوطه محصور در جهان را به خود اختصاص داده است.
2. تاج محل
بنای تاج محل در شهر آگرای هند یك مقبره عظیم از جنس سنگ مرمرهای سفید است كه در فاصله سال های 1632 تا 1653 به دستور امپراطور مغول شاه جهان به یاد همسرش ساخته شد. تماشایی ترین خصوصیت این بنا، گنبد مرمرین آن است كه بر بالای سنگ قبر قرار گرفته است. ارتفاع آن كه حدود 35 متر (115 فیت) است، برابر با اندازه طول پایه آن است و با قرارگیری بر روی یك درام استوانه ای، برجسته تر نیز گردیده است. بالای گنبد مشهور آن با یك طراحی نیلوفر آبی، تزئین گردیده است.
1. كلیسای جامع سِینت باسیل
كلیسای جامع رنگارنگ و مشهور سِینت باسیل در شهر موسكو در فاصله بین سال های 1534 و 1561 توسط پرنس اعظم این شهر به نام ایوان دتریبل برای بزرگداشت تسخیر قلعه های نظامی تاتارهای كازان و آستاراخان ساخته شد. طراحی این ساختمان شباهتی به معماری روسی ندارد و در طول قرون متمادی قبل از ساخت كلیساها، نشانی از سنت ها و رسوم بیزانس ها را نمی توان یافت. كلیسای جامع سِینت باسیل شامل 9 گنبد پیازی شكل است، به طوری كه این نوع گنبد تبدیل به نوع غالب و رایج گنبدهای كلیسایی در روسیه شد.
