غار اسپهبد خورشید در ناحیه ی دوآب، در شهرستان سواد کوهِ مازندران واقع شده است. در واقع این غار در ارتفاعات البرز کوه و تنگه ی تلاقی رود دوآب و در فاصله ای حدود 5/1 کیلومتری از جاده ی سواد کوه به تهران، قرار گرفته است. غار اسپهبد در ارتفاعی نزدیک به 1800 متر از جاده ی دوآب – خطیر کوه و در دل کوهی به نام لامپ کمر، خود را به نمایش گذاشته است. مسیر دسترسی به این غار از سمت تهران به این صورت است که ابتدا وارد جاده ی دماوند می شوید و از آنجا به سوی فیروز کوه حرکت می نمائید. پس از عبور از فیروز کوه در ادامه ی مسیر از ورسک و کلیسایی به نام اوریم رودبار گذر می کنید، سپس در جهت راست، یک خروجی قرار دارد که به طور مستقیم شما را به خطیر کوه می رساند. اینجا دقیقا همان جایی است که غار اسپهبد خورشید در آن واقع شده است. قابل ذکر است که برای رسیدن به این محل حدود سه ساعت رانندگی، زمان نیاز است.
غار اسپهبد خورشید که روزگاری از مراکز امنیتی مهمِ اسپهبدان طبرستان به شمار می آمد، در دامنه های سرسبز و زیبای سواد کوه در سکوتی عمیق، پیشینه ی تاریخی خود را فریاد می زند. اسپهبد خورشید که با نام های سلسله های تاریخی کمتر شناخته شده ای نظیر « پادوسبانیان» و « دابویگان » نیز خوانده می شود، فراتر از یک غار طبیعی محسوب می شود. فضای منحصر به فرد غار منجر شده تا در اینجا آمیزه ای از طبیعت گردی و نیز گردشگری تاریخی را تجربه نماییم.
همچنین این غار که در دل یکی از کوه های آهکی منطقه به وجود آمده است، با نام های «کرکیل دژ» یا « کیجا کچال » نیز خوانده می شود. غار مذکور در سال 1335 توسط غارشناسان ایرانی مورد کشف قرار گرفت. متون تاریخی غار اسپهبدان را با نام « طاق عایشه کرکیلی دژ » معرفی نموده اند. این وجه تسمیه به آن جهت است که در ادوار اسلامی زنی به نام عایشه از این غار استفاده نموده و دزدان و راهزنان را در این دژ به دور هم جمع نموده و به غارت گری پرداخته است. از جهتی نیز واژه ی « کرکیل » به معنای غارت است و از این جهت عایشه کرکیل دژ خوانده می شده است. در گویش محلی غار اسپهبد را با نام لاپ کمر نیز می خوانند. لاپ به معنای بریدگی است. از آنجا که طاق غار در دل کوه همچون شکاف و بریدگی به چشم می آید، مردمان محل این نام را برای آن انتخاب نموده اند. ساکنین روستاهای اطراف هم غار اسپهبد خورشید را به نام « دیو کالی » که به معنی لانه ی دیو می باشد، می شناسند. دهانه ی غار دارای قوسی عظیم است که شاید بتوان آن را یکی از عظیم ترین دهانه های غار طبیعی در جهان دانست. طول قوس این طاق طبیعی و عظیم را حدود 40 متر برآورد نموده اند. فضای داخلی غار نیز به صورت تالاری دایره ای شکل، دارای درازایی حدود 75 و عرض 25 و نیز ارتفاع 15 متر است. دیواره های مقابل غار از مصالح سنگ و ساروج و متعلق به دوران ساسانیان می باشد. 
البته قابل ذکر است که برخی منابع نیز عنوان نموده اند که پهنا و نیز بلندی طاق غار اسپهبد خورشید حدود 80 متر می باشد. همچنین دسترسی به آب آشامیدنی در داخل غار، امکان مقاومت طولانی مدت را برای گذشتگان فراهم می نموده است. گفتنی است که در فضای داخلی غار اتاق هایی وجود دارد که آنها را متعلق به دوران ساسانی می دانند. جایگاه حائز اهمیت غار اسپهبد خورشید منجر شده تا این غار در فهرست آثار ملی ایران قرار گیرد و جهت ثبت جهانی آن نیز پرونده ای تشکیل شده است. غار اسپهبدان یک دژ طبیعی شکوهمند به شمار می آید، که در صدر اسلام نیز این غار محلی امن در مناقشات منطقه ای برای « ونداد هرمز » محسوب می شده است.
نکته ی دیگر در خصوص غار مذکور آن است که اگر بخواهیم از منظر کاربری به آن بنگریم، اسپهبد خورشید تنها یک غار نبوده و از آنجا که اسپهبدان طبرستان از این مکان در جنگهای خود استفاده می نمودند، می توان آن را یک قلعه نیز معرفی نمود. قلعه ای که دارای دیوار و اتاقهای متعدد بوده است.
توصیه ها
معمولا سفر به این نقطه در فصول گرم سال بیشتر توصیه می شود. هر چند منطقه ی مذکور در چهار فصل سال نیز، زیبایی های چشمگیر فراوانی دارد. در هنگام سفر تلاش نمائید تا با کفش کوه پیمایی سبک با دوام و نیز لباس مناسب جهت طبیعت گردی همچون کاپشن بادگیر یا لباس گرم در محل حاضر شوید. اگر تمایل به اقامت بیشتر در محل مذکور را دارید، حتما لباس مناسب و گرم به همراه داشته باشید. موقعیت قرار گیری غار در منطقه منجر شده تا گردشگران و طبیعت گردان دسترسی کمتری به مغازه ها داشته باشند. لذا قمقمه ای از آب، یک وعده ی غذایی کامل و قابل حمل را با خود داشته باشید. کرم ضد آفتاب نیز از دیگر موارد ضروری است که نباید آن را فراموش کنید. طبیعت بسیار زیبای منطقه همراه با چشم انداز های بی نظیرش ، تصاویر هنرمندانه ای را می سازد. بنابراین از آوردن دوربین عکاسی برای ثبت تصاویر و لحظه ها غافل نشوید.
