مسیر دسترسی
مقصد سفرمان در محدوده شهرستان قم و در هشتاد کیلومتری شهر مقدس قم واقع شده است. بزرگراه گرمسار-قم را اگر پیش‌رو بگیرید، در کیلومتر شصت این بزرگراه و در 35 کیلومتری جنوب ورامین کاروانسرای با ابهت دیرگچین را خواهید یافت. مسیر دیگر هم از چرم‌شهر ورامین آغازشده و مستقیما به این کاروانسرا می‌رسد. اگر خوب نگاه کنید این کاروانسرا درست در مرکز پارک ملی کویر و در سرزمینی خشک و سوزان واقع شده است. 
فراز و نشیب یک راه باستانی
انتخاب این نقطه برای ساخت کاروانسرا داستان طول و درازی دارد. اگر سری به دوران حکومت مادها و نخستین امپراطوری ایرانی، یعنی هخامنشیان، بزنیم خواهیددید که این نقطه محل ارتباط بین مناطق شمالی و شرقی با مناطق غربی و جنوبی ایران آن روزها بوده است. سال‌ها بعد این کاروانسرا در بخشی از مسیر جاده پر فراز و نشیب و استراتژیک ابریشم قرار می‌گیرد و در دوران ساسانی اعتبار ویژه‌ای پیدامی‌کند. در دوران حکومت‌های اسلامی نیز قرارگرفتن کاروانسرا درست در مسیر خراسان بزرگ، سبب شده بود تا حاجیان بسیاری برای رساندن خود به سرزمین وحی از این مسیر گذرکرده و در این کاروانسرا اتراق نمایند. اما این کاروانسرا بر سر راه یک جاده تاریخی پراهمیت نیز قرار داشته است. جاده‌ای که از ری به اصفهان می‌رفت و روزگاری، به خصوص در دوران حکومت صفوی، جاده دیر نامیده می‌شد.
مسیر تاریخی قم به ری نیز درست از همین نقطه می‌گذشت و اگر خوب نقشه را زیر و رو کنید خواهید دید که روزگاری تمام راه‌های منتهی به ری در محل قرارگیری کاروانسرا به هم می‌رسیدند. اما با رسیدن به حکومت‌های معاصرتر این کاروانسرا درست در جاده‌ای قرار داشت که به قم منتهی می‌شد، اما در سال 1246 هجری شمسی و در دوران حکومت قاجاریان، به دستور صدراعظم، جاده‌ای از تهران به سمت قم احداث شد که این‌بار از حسن‌آباد می‌گذشت و برای همیشه مسیر پرتردد چند هزار ساله را از میدان به در کرد. با متروک‌شدن جاده قدیمی دیگر هیچ‌کس سراغی از یکی از قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایرانی نگرفت و این کاروانسرا نیز به‌سان بسیاری از بناهای تاریخی دیگر به دست فراموشی سپرده شد. 
مادر کاروانسراهای ایرانی
بنایی که حالا درست در دل این کویر جاخوش کرده است، هزار و هفتصد و اندی سال قدمت دارد! این کاروانسرا که در طول تاریخ با نام دیرگچین شهرت یافته است یکی از بزرگ‌ترین و قدیمی‌ترین کاروانسراهای ایرانی است و به همین دلیل برخی آدم‌های خوش‌ذوق آن را مادر کاروانسراهای ایرانی می‌نامند. سری به کتب و منابع تاریخی اگر بزنید ردپای این بنا را در دوران ساسانی خواهید یافت. برخی منابع از این بنا با نام‌های مختلفی همچون کرداردشیر، کردشیر، دیرالجص، دیر گچ و دیر کجین نام برده‌اند. ساخت بنا را هم به اردشیر بابکان نسبت می‌دهند و معتقدند که انوشیروان ساسانی نیز آن را بازسازی کرده است. داستان‌ها و افسانه‌ها هم اینجا پای کار می‌آیند و معتقدند که بازمانده قوم عاد که مردمانی قوی هیکل بوده‌اند برای ساخت این بنا گماشته شده‌اند! اما این کاروانسرا را اغلب با همان نام “دیرگچین” می‌شناسیم. 
این نام‌گذاری را برخی به خاطر استفاده از گچ بسیار در ساخت این بنا ذکرکرده‌اند، برخی دیگر اما از گنبدی گچین صحبت می‌کنند که روزگاری بر فراز این کاروانسرا قرارداشته اما اکنون اثری از آن باقی نمانده است. دیر را برخی واژهای پهلوی می‌دانند که به معنای گنبد است اما برخی معتقدند که اصلا در زبان پهلوی واژهای با نام دیر وجود نداشته و این واژه از زبان عربی به زبان فارسی وارد شده است اما اغلب نظرها روی همان معنی گنبد متفق‌القول است. 
بخش‌های مختلف کاروانسرا
نگاهی به کاروانسرا که بیاندازید بنایی خشتی را خواهید دید که آجرهای سرخ‌رنگی در ساخت آن به چشم می‌خورد. بنایی که 109 متر طول و 108 متر عرض داشته و بر لبه دیواره‌های بلند بیرونی آن کنگره‌هایی به چشم می‌خورد که جنبه دفاعی داشته‌اند. در چهار گوشه کاروانسرا که 12 هزار متر مربع وسعت دارد، برج‌های دایره‌ای شکلی به چشم می‌خورند که محل استقرار دیده‌بان و نگهبان برج بوده است. این کاروانسرای مربع شکل دارای تنها یک دروازه ورودی است که در ضلع جنوبی آن واقع شده است. در دو طرف دروازه ورودی دو برج نیم‌دایره تعبیه شده‌اند. به نظر می‌رسد که بر بالای دوازه ورودی سردری سنگی قرار داشته است که متاسفانه از بین رفته است. اما نکته قابل توجه آنکه قالب بیرونی این کاروانسرا بدون هیچ کم و کاستی از دوران ساسانی برجای مانده است. حتی آجرهای بکار رفته در نمای برج‌ها و دیوارهای بیرونی این بنا از دوران ساسانی برجای مانده است. گرچه نمای بیرونی بنا در دوران صفوی به این شکل و شمایل درآمده است اما قالب کلی همان بنایی است که در عهد ساسانی پایه‌گذاری شده است. نکته دیگری که حتما برای شما جالب خواهد بود ضخامت سه متری دیوارهای بیرونی کاروانسرا است که سبب استحکام آن در برابر حوادث طبیعی و حمله راه‌زنان بوده است. 
حیاط کاروانسرای دیر گچین
با عبور از دروازه ورودی وارد راهرویی می‌شود که چندین اتاق در دو سوی آن واقع شده است. این اتاق‌ها که محل استراحت نگهبانان کاروانسرا بوده است تنها بخشی از این کاروانسرا است که در دو طبقه ساخته‌شده است. با گذر از این راهرو به هشتی کاروانسرا می‌رسید. هشتی را هم اگر پشت سر بگذارید حیاط زیبای کاروانسرا در برابر چشمان شما ظاهرمی‌گردد. دور تا دور این حیاط 67 در 67 مترمربعی را حجره‌هایی یکدست فرا گرفته‌اند و حوض آبی در وسط آن قرار گرفته است. خوب که نگاه کنید در وسط هر یک از اضلاع اصلی، به جز ضلع جنوبی که دروازه ورودی در میان آن واقع شده است، ایوان و یا شاه‌نشینی قرارگرفته است. در دو طرف این ایوان‌ها نیز حجره‌هایی قرار گرفته‌اند که درست شکل یکدیگرند. 
نکته جالبی که درباره معماری چهارایوانی این حیاط باید بدانید این است که این معماری مختص معماری سلجوقی است و از دوران سلجوقیان به یادگار مانده است. روبروی هر یک از حجره‌ها هم سکویی قرار دارد که بالاتر از سطح حیاط قرار گرفته است. پشت هر اتاق هم فضایی برای اصطبل تعبیه شده است تا هر فردی به وقت اقامت چهارپای خود را در اصطبل مجاور محل اقامت خود نگاه دارد. بنای این کاروانسرا در ابتدا در دوران ساسانی پایه‌گذاری شده است و بعدها یک‌بار در دوران سلجوقی با همان آجرهای قرمزی که متعلق به عهد ساسانی است و با ملاتی که گچ بیشتری در آن به چشم می‌خورد بازسازی شده است، اما بازسازی اساسی این بنا متعلق به عهد صفوی است. چرا که در دوران صفوی راه‌ها و کاروان‌سراها رونقی دوباره یافتند.
ردپای آجرهای عهد ساسانی هنوز هم در برج‌های این کاروانسرا به وضوح به چشم می‌خورد، بنابراین برج‌ها و دیوارهای بیرونی بنا یادگار عهد ساسانی است و تقریبا بی‌هیچ کم‌وکاستی پابرجا مانده است. نگاهی به برج‌های شش‌گانه بنا با پله‌های پیچ‌درپیچ که بیاندازید ردپای طاق‌های ضربی را خواهید دید که نشانی ازمعماری ساسانیان است. اما باقی بنا و آجرهای سفیدرنگی که درساخت آن‌ها به کار رفته، متعلق به عهد اسلامی و اغلب دوران صفویه است.
بخش‌های مختلف کاروانسرا
این کاروانسرای 12 هزار مترمربعی از بخش‌های مختلفی تشکیل شده است که در طول تاریخ تکمیل‌شده و به بنای اصلی افزوده شده‌اند. بیایید سری به بخش‌های مختلف این کاروانسرا بزنیم.
حجره‌ها
در هریک از اضلاع اصلی بنا 10 حجره قرار گرفته و به طور کلی این کاروانسرا از 44 حجره یک اندازه تشکیل شده است. حجره‌ها که از خشت و گل ساخته شده‌اند پر از طاقچه‌های کوچک و بزرگ و یک اجاق هستند، طاقچه‌هایی که ردپای‌شان در ایوان روبرو هر حجره نیز به چشم می‌خورد. علاوه بر ایوان روبروی هر حجره یک سکو نیز روبرو هر حجره قرار دارد. پشت‌بند هر حجره‌ای یک اصطبل نیز قرار گرفته است که از طریق حجره قابل دسترسی نیست بلکه مستقیما با در کوچکی به حیاط متصل می‌شود. در هر ضلعی علاوه بر حجره‌ها یک شاه‌نشین نیز قرار دارد که یکی از این شاه‌نشین‌ها که در ضلع شمالی قرارگرفته از باقی شاه‌نشین‌ها بزرگ‌تر است و در پشت آن سه حجره قرار گرفته‌اند. 
شبستان اختصاصی
نگاهی به گوشه سمت راست ضلع شمالی بنا که بیاندازید ورودی را خواهید دید که شما را به بخش اعیانی و اختصاصی بنا رهنمون می‌سازد. این بخش را شبستان می‌نامند که مکانی برای اقامت مقامات و افراد ثروتمند بوده است. این بخش از کاروانسرا متعلق به عهد صفوی است و دارای حیاطی هشت ضلعی است. اگر از بلندای آسمان نگاهی به این شبستان بیاندازید معماری هشت ضلعی و هنرمندانه آن هوش از سرتان خواهد پراند. چندین حجره به همراه فضای اختصاصی اصطبل در این بخش به چشم می‌خورد.
مسجد
در گوشه سمت راست ضلع جنوبی، ورودی مسجد این کاروانسرا قرار دارد. قدم در فضای مسجد که بگذارید 4 ستون قطور را خواهید دید که نشان می‌دهد مسجد بر پایه معماری چهارطاقی شکل گرفته است. اما آنچه این مسجد را جذاب‌تر کرده است ردپای آجرهای سرخ‌رنگ ساسانی در چهارستون قطور این مسجد بزرگ است. تا ارتفاع یک متری این ستون‌ها از آجر ساسانی استفاده شده است اما باقی بنا متعلق به عهد اسلامی است. نظریه مشهوری که در اینجا به گوش می‌رسد این است که این مسجد در اصل بر روی یک آتشکده یا چهارطاقی عهد ساسانی بنا شده است. محراب ساده این مسجد نیز جزو معدود قسمت‌هایی از این بنا است که از سنگ ساده‌ای در آن استفاده شده است. بنابراین مسجد این کاروانسرا نیز از قدیمی‌ترین بخش‌های این بناست. 
حمام
این‌بار عازم گوشه سمت چپ ضلع جنوبی می‌شویم، جایی که حمام نسبتا بزرگ این کاروانسرا قرار دارد. حمام با طاق‌های قوسی و بنای هشت‌ضلعی خود که به‌سان اغلب حمام‌های ایرانی شامل رختکن، سربینه، گرمینه، خزینه و .. است متعلق به عهد صفوی است اما در دوره قاجار به طور اساسی بازسازی شده است. در کنار حمام حیاطی مربع شکل قرار دارد که به اصطبل کنار حمام منتهی می‌شود. برخی معتقدند که این فضا در واقع آشپزخانه یا مکانی برای طبخ غذا بوده است. علاوه بر فضای طبخ غذا شش سرویس بهداشتی نیز در کنار حمام تعبیه شده است که تنها با یک دیوار از هم جدا شده‌اند. در کنار این بخش چندین پله به چشم می‌خورد که شما را به بلندای بام این کاروانسرا می‌رساند. در بام این کاروانسرا چاهی قرار دارد که آب مورد نیاز حمام را تامین می‌کرده است.
آسیاب
در آخرین گوشه بنا یعنی در کنج سمت چپ ضلع شمالی، آسیابی به همراه انبار علوفه قرار گرفته است. آسیاب درست در کنار اصطبل قرار گرفته است و تنها با یک دیوار از آن جدا شده است. دیواری که متعلق به عهد قاجار است و نشان می‌دهد ساخت آسیاب در این زمان صورت گرفته است. 
اصطبل
اصطبل بزرگ این بنا به صورت دو خط که با یکدیگر زاویه قائمه ساخته‌اند، شکل گرفته است. در این اصطبل سکوهایی کوچک و بزرگ به چشم می‌خورند که مختصات معماری‌شان، معرف دوران سلجوقی است. در این اصطبل بزرگ تمامی چهارپایان در کنار یکدیگر نگهداری می‌شده‌اند. بر روی سقف هم روزنه‌هایی قرار گرفته‌اند که نور مورد نیاز اصطبل را در طول روز تامین می‌کرده‌اند.
بناهای بیرونی کاروانسرا
بیرون کاروانسرا را هم اگر خوب بکاوید در همان نزدیکی ردپای بناهای تاریخی دیگری را هم پیدا خواهید کرد. آثاری از یک گورستان که متعلق به دوران اسلامی است در کنار یک آب‌انبار، یک آب‌بند و یک کوره آجرپزی نیز در اطراف کاروانسرا قرار دارد. اگر هم کمی از کاروانسرا فاصله بگیرید کمی آن‌سوتر یک بنای تاریخی دیگر نیز قرار دارد که متاسفانه فرو ریخته است. این بنا که متعلق به دوران قاجار است در واقع یک قلعه بوده که تنها یک دروازه ورودی داشته است.
سرزمین موج های آبی مشهد
1403-07-09
