تاریخچه ساخت کلیسای زور زور
وقتی در میانی دره های تو در توی سرسبز با انبوه مراتع زیبا و چشم نواز و نمای آرارات چشمتان به یک کلیسا می افتد که از قضا لب یک دریاچه آن هم اینجا درست در منطقه مرزی ماکو جاخوش کرده است ناخودآگاه شما هم کنجکاو می شوید تا سر از کار این بنای مقدس و آرام بخش که در سکوت این دره ها حال و هوایش عرفانی تر شده درآورید. گوش هایتان را اگر تیز کنید بادی که پوست تان را می نوازد و گل هایی که لبخندتان را گیر می اندازند داستان این کلیسای کوچک را برایتان خواهند گفت. سال ها قبل و در اواخر قرن سیزدهم میلادی، پاپ رهبر کاتولیک های آن روزها که ارامنه را درگیر مشکلات کوچک و بزرگ زیادی می دید پیشنهادی وسوسه کننده ای را مطرح کرد. وی پیشنهاد کرد که اروپا حاضر است تا به حکومت ارامنه کمک کند به شرطی که ارامنه نیز کاتولیک و رهبریت پاپ بر کلیساهای ارامنه را بپذیرند. پاپ در پی اشاعه کاتولیک و البته تسلط بیشتر بر روی کلیساهای ارامنه بود. هوتوم دوم پادشاه آن روزهای سیسیلیه بود. سرزمینی که مقر اصلی ارامنه و کلیسای ارامنه محسوب می شد. وی و درباریانش به همراه اسقف اعظم ارامنه این پیشنهاد را پذیرفتند اما همان طور که از قبل مشخص بود این تصمیم موجی بی سابقه از مخالفت ها و ناآرامی ها را برانگیخت و در این میان اوج مخالفت ها در سرزمین ارمنستان و کلیساهای مهم این سرزمین بود. هوتوم پیام هایی را به همراه فرستادگانی به سوی اسقف های اعظم کلیساها و دیرهای مهم ارامنه در سراسر جهان فرستاد اما آن ها هم حریف موج مخالفت ها نشدند. تا اینکه یکی از علمای بزرگ مسیحیت آن روزها که جاثلیق آناوارزتسی نام داشت از طرف پاپ چندین مبلغ مذهبی را به سوی کلیساهای ارامنه فرستاد. 
میسیونرها یا همان مبلغین مذهبی راهی دیرها و کلیساها شدند تا پیروان ارامنه را به پیروی از آیین کاتولیک تشویق کنند اما هیچ کس قصد کوتاه آمدن نداشت. گلازور، داتو، قره کلیسا و بسیاری از دیرها و کلیساهای مهم مقصد این مبلغین بود. آن روزها در غرب ایران نیز چندین کلیسای مهم و تاثیرگذار قرار داشت که متعلق به ارامنه بود. یکی از این کلیساها، کلیسای تادئوس مقدس بود که اسقف زاکاره یا زکریا اسقف اعظم این دیر بود. اسقف زاکاره برادر حاکم ماکو و از خاندانی ثروتمند و پرنفوذ بود و در میان موج مخالفت روحانیون ارمنی وی تنها کسی بود که حاضر به پذیرش مبلغین پاپ شد. با مستقرشدن این مبلغین در کلیسای تادئوس مقدس پاپ به موفقیت بزرگی دست یافته بود. قدرت خاندان اسقف زاکاره نیز به کمکش آمد و تا مدتی توانست اوضاع را تحت کنترل درآورد اما مخالفت ها به خصوص از سوی مراکزی مثل گلازور و داتو به اوج خودش رسید و اسقف زاکاره به فکر چاره ای جدید افتاد. وی دستور داد تا کلیسایی کوچک درست در نزدیکی کلیسای تادئوس برپا کنند. ساخت این کلیسا در سال 1298 میلادی آغاز شد و پس از شانزده سال در سال 1314 میلادی به پایان رسید. اما در این فاصله مبلغین کاتولیک توانستند از نیت خیر پاپ برای کمک به ارامنه صحبت کنند و برخی را به این شاخه از مسیحیت دعوت نمایند. همین اقامت کوتاه مبلغین مسیحی سبب شد تا برخی از فارغ التحصیلان ارامنه نیز جذب کاتولیک شوند که یکی از آن ها فردی با نام هوانسی یرزنقاتسی زور زورتسی بود که به تازگی از دیر گلازور فارغ التحصیل شده بود.
علت نامگذاری کلیسای زور زور
اسقف زاکاره کلیسای تازه تاسیس را مریم مقدس نامید. کلیسایی که با یک دید بلندمدت ساخته شده بود و قرار بود به مرکزی مستحکم برای اشاعه آیین کاتولیک و آموزش، تعلیم و تربیت روحانیون کاتولیک در میان ارامنه شود. در این میان وی هوان زور زورتسی را به عنوان ریاست این کلیسای علمی و مذهبی برگزید. این انتخاب دلیل محکمی داشت چرا که هوانسی خود علاوه برتحصیل علوم دینی یک معلم و فیلسوف برجسته بود و البته تالیفاتی در زمینه انجیل متی و یک کتاب هم در معرفی حضرت دانیال داشت. وی علاوه بر تالیف کتب زیادی را هم ترجمه کرده بود و دستی هم بر نقاشی و خطاطی نیز داشت. چنین فردی می توانست با بهره گیری از ظرائف آموزشی تاثیر بسزایی در پیشبرد آئین کاتولیک داشته باشد. تلاش های هوانسی به سرعت به ثمر می نشست و در سال 1317 میلادی پاپ یکبار دیگر برای تقویت قوای این کلیسا چندین مبلغ مذهبی دومینیکن را به این کلیسای کوچک فرستاد. 
حضور این مبلغین در کلیسای مریم مقدس ثمر داد و آن ها به سرعت موفق به ایجاد شش مرکز دینی قدرتمند در سایر بخش های سرزمین آذربایجان از تبریز گرفته تا مراغه شدند. کم کم آئین کاتولیک در این سرزمین رونق گرفت و کلیسای مریم مقدس به عنوان یک مرکز مذهبی، علمی، تربیتی و هنری به شهرتی مطلوب رسید. هوانسی زور زورتسی موفق شد در طی این سال ها روحانیون بسیاری را تربیت کند که در این میان 12 تن از آنان به روحانیونی مطرح و تاثیرگذار مبدل شدند و یکی از آن ها در سال 1330 میلادی به سمت اسقف اعظم و مدیر علمی و دینی دیر کرنا رسید. کلیسا که به نام مریم مقدس شناخته می شد کم کم با نام اسقف هوانسی زور زورتسی برسر زبان ها افتاد و به مرور زمان این نام به زور زور تغییر یافت و حالا خیلی ها این کلیسای کوچک و تاثیرگذار را با نام زور زور می شناختند.
افول کلیسا
در سال 1348 میلادی هوانسی زور زورتسی پس از سال ها تلاش برای همیشه چشم از جهان فروبست. با مرگ وی کلیسای مریم مقدس نیز دیگر کارکرد علمی سابق را نداشت و به یک کلیسای مذهبی کوچک مبدل شد. بسیاری از دانش آموختگان و دانش آموزان این کلیسا آن را ترک گفته و به سوی سایر مراکز علمی شتافتند. کلیسا به همان شکل مذهبی و کم فروغ خود در مقایسه با سال های ابتدایی فعالیتش باقی مانده بود تا اینکه در قرن هفدهم میلادی و اوج گرفتن جنگ های طولانی ایران و حکومت عثمانی ارامنه این سرزمین را ترک کرده و کلیسا را متروک نهادند. از آن روزگار به بعد این کلیسا با دربی بسته در میان دره ای پر از سکوت و بهت باقی ماند.
کلیسایی کوچک در آغوش دره ای زیبا
ارتفاعات آرارات هر بیننده ای را مسحور می نماید. پرابهت و باغرور و البته بسیار زیبا. دامنه های آرارات سرسبز و چشم نواز است با انبوه زمین های حاصلخیز، دره هایی پیچ درپیچ و سرسبز و مراتعی که چشم و دلتان را می ربایند. از مسیر جاده اصلی که منحرف شوید و راه جاده خاکی را پیش بگیرد نرم نرمک که پیچ دره ها را پشت سر می گذارید چشمتان به جمال کلیسای مریم مقدس یا همان کلیسای زور زور روشن می شود. اینجا درست در 12 کیلومتری کلیسای مشهور تادئوس مقدس یا همان قره کلیسا قرار دارد و چیزی در حدود 13 کیلومتر هم با ماکو فاصله دارد. کلیسایی چلیپایی شکل که درست در لبه دره زور زور و مجاور دریاچه ای زیبا و بدیع قرارگرفته است که حاصل ساختن سد بارون است. از همینجا که نگاه کنید تاج سد را خواهید دید. سال ها قبل خبری از این دریاچه زیبا نبود بلکه زنگمار که سد بر روی آن ساخته شده است رودخانه ای خروشان بود که در میان یک دره از به هم پیوستن سه نهر متولد می شد و از مجاورت کلیسا عبور می کرد. نهرها هم از ارتفاعات آرارات در مرز ایران و ترکیه سرچشمه می گرفتند. اما نیاز زمین های اطراف سبب شد تا سدی بر مسیر زنگمار ساخته و این دریاچه متولد شود. کلیسا در نزدیکی این دریاچه و بر فراز این دره بسیار دیدنی تر است. به کلیسا که نزدیک شوید مساحت کوچکش حیرت زده تان خواهد کرد. 
کلیسایی مستطیل شکل با ابعاد تقریبی 7.5 در 5.5 متر که با احتساب گنبد بلندبالایش 12 متری ارتفاع دارد. دیواره های کلیسا را به سان اغلب کلیساهای آذربایجان با سنگ های تراش خورده و یکدست زیبایی ساخته اند. برخی سنگ ها رنگ و رویشان سفید است و با سنگ های دیگر فرق دارند. این سنگ ها به هنگام بازسازی کلیسا به بدنه افزوده شده اند. بر روی چهار دیوار کلیسا چهار حفره تعبیه شده است که نقش نورگیر را دارند. طاق های جناغی و ستون های کاذب اطراف نورگیرها و پنجره تنها تزئیناتی است که بر روی دیوارهای کلیسا نقش بسته اند. البته بر روی برخی سنگ ها نقش صلیب هم دیده می شود. چشمتان به گنبد که بیافتد حسابی لذت خواهید برد. گنبدی 16 وجهی که به زیبایی تراش خورده و ساقه نسبتا بلندی دارد. بروی ساقه گنبد هم چند نورگیر تعبیه شده است که بالطبع نور مورد نیاز بنا را در طول روز تامین می کرده است. بر بلندای گنبد هم یک صلیب جاخوش کرده است. کلیسای مریم مقدس یا همان کلیسای زور زور تنها یک در ورودی دارد که آن هم در ضلع غربی قرار گرفته است. دربی ساده و فلزی با نقشی از صلیب که این کلیسا را عجیب ساده و دلنشین می نماید. بر روی درب کلیسا چیزی به زبان ارمنی نوشته شده است که احتمالا نام کلیساست و البته این در سال های سال است که بسته است و دیگر نوای راز و نیاز هیچ روحانی در آن به گوش نمی رسد. تنها صدای مناجات ستارگان، دره ها و ارتفاعات آرارات است که این کلیسا را در میان این دره های پیچیده در هم سرپا نگاه می دارد. اما این تمام داستان این کلیسای زیبا نیست!
جابجایی کلیسای زور زور
چند سال پیش در اواخر دهه شصت شمسی قرار شد برای تامین آب مورد نیاز زمین های حاصلخیر اطراف روستای بارون سدی بر مسیر رودخانه زنگمار ساخته شود تا کشاورزی در این دیار رونق بگیرد. کارهای احداث سد آغاز شد اما با وقوع نخستین انفجارها این کلیسای مریم مقدس بود که آماج حمله ی مواد منفجره قرار می گرفت و بخش های مختلف آن دچار آسیب می شد. نظرات کارشناسی هم نشان می داد با آغاز فرآیند آبگیری سد بارون این کلیسا به کلی به زیر آب خواهد رفت. همین گمانه زنی ها سبب شد تا با یک هماهنگی بین وزارت نیرو، سازمان آب و برق منطقه ای، شرکت پیمانکار ساخت سد و سازمان میراث فرهنگی، معماران ارمنی و با نظارت یکی از مهندسان نهاد خلیفه گری ارامنه این کلیسای مهم نجات پیدا کند. نقشه برداری ها آغاز شد و با طرحی منظم و اصولی تمام دیوارها و چینه ها شماره گذاری شدند. کلیسا ابتدا تخریب و تکه های آن از هم جدا شدند و سپس بدون هیچ تغییری تنها مکان این کلیسا به 600 متر آن طرف تر که 110 متری بلندتر از مکان قبلی بود منتقل شد. با انتخاب مکان جدید قرارگیری کلیسا سنگ های تشکیل دهنده این کلیسا عینا سر جای خود قرار گرفت و البته بخش های آسیب دیده با سنگ هایی با رنگی روشن تر ترمیم شد. جابجایی که برای نخستین بار در تمام ایران رخ می داد و یک بنای تاریخی جابجا می شد.
ثبت جهانی کلیساهای غرب ایران
اینکه این کلیسا به همراه کلیساهای اطرافش در فهرست میراث ملی به ثبت برسد امری معقول و معمول است چرا که این بناها یادآور سرگذشت این سرزمین اند اما در سال 1381 شمسی سازمان میراث جهانی یونسکو به دلیل اهمیت و تاثیرگذاری و حرکت های فرهنگی و هنری این کلیسا در سرنوشت مردمان این دیار و البته اهمیت معماری آن به همراه چندین کلیسای دیگر همانند قره کلیسا در منطقه آذربایجان به ثبت جهانی رسید. در این میان روستای تاریخی بارون هم بی نصیب نماند و نامش در میراث جهانی یونسکو ماندگار شد.
دسترسی به کلیسا زور زور
کلیسا در منطقه مرزی ایران و ترکیه و در حریم تاج سد بارون قرار گرفته است. همین عوامل سبب شده تا دسترسی به این کلیسا در چنین منطقه حساسی تنها با هماهنگی با سازمان های مربوطه امکان پذیر باشد. برای رسیدن به این کلیسای کوچک باید مسیر جاده سدبارون را از شهر ماکو در پیش بگیرید و تا بلندای کوه جاده را درنوردید. جاده پرپیچ و خم است و در دل طبیعت مسحورکننده ماکو جاخوش کرده است. با دیدن سد بارون باید از جاده آسفالته جدا شده و مسیر خاکی رسیدن به کلیسا را طی نمایید. تابلویی مسیر رسیدن به کلیسا را نشان تان می دهد که کمتر از یک کیلومتر است. این کلیسا در دل طبیعت افسونگر ماکو و دلبری های آرارات و شیطنت های دریاچه دوست داشتنی بارون بسیار دیدنی است.
سرزمین موج های آبی مشهد
1403-07-09
