شاید بتوان گفت که گردشگری زیارتی تاریخچه ای طولانی به درازای تاریخ دارد و تنها مختص ایران یا کشورهای مسلمان و شرقی نیست. بسیاری اماکن مذهبی و مقدس در جهان وجود دارند که امروزه نیز همانند گذشته، روزانه میزبان هزاران زائر داخلی و خارجی هستند. با این وجود برخی از این مراکز دیگر رونق گذشته را نداشته یا دستکم دیگر مقصدی برای زیارت نیست و تنها به خاطر ارزش تاریخی و معماری شان مورد توجه قرار می گیرند. از اهرامی با سنگ های سیاه که در بیابانی در سودان سر برآورده تا استخوان های به جای مانده در ویت بای اَبی (Whitby Abbey) در منطقه یورکشایر شمالی در بریتانیا، مکان های مقدس اما متروکه بسیاری در سراسر جهان وجود دارند که اگر چه ترسناک اما جذاب هستند. تماشای این مکان های مقدس شما را به روزگار رونق و شلوغی شان می اندازد، قبرستانا، کلیساها، مساجد، کنیسه ها و قبرستان هایی که روزگاری میزبان خیل زائران و پرستندگان بوده اند. در ادامه این مطلب قصد داریم شما را با برخی از این اماکن مقدسه متروکه در سراسر جهان آشنا کنیم.
ایمان و تغییر
مکان های مقدس و پرستش به دلایل متعددی ممکن است متروکه شوند. لارنس جوفی، نویسنده کتاب «مراکز مقدس متروکه» (Abandoned Sacred Places) که سال ها به تحقیق در مورد چنین مراکزی در سراسر جهان پرداخته و به بسیاری از آن ها حضوراً سر زده است در این باره می گوید: «این موضوع می تواند از تغییر دین یا فتح شدن یک کشور، از دست دادن منابع مالی تا زمین لرزه و دیگر فجایع طبیعی متفاوت باشد. برای مثال من از تعداد کلیساهایی که در آب غرق شده بودند حیرت زده شدم». یکی از حیرت انگیزترین عکس های موجود در کتاب جوفی متعلق به یک کلیسای با معماری رومانیایی متعلق به قرن چهاردهم میلادی است که از عمق رودخانه رشنسی در شمال تایرول در ایتالیا سر بیرون آورده است. جوفی در این باره می گوید: «شبیه یک داستان افسانه ای است. البته برای مردمانی که آنجا زندگی می کردند فرصت بسیار کمی برای ترک روستا و دست کشیدن از کلیسای محبوبشان وجود داشته است».
این رودخانه مصنوعی در سال 1950 ساخته شده و این روستای ایتالیایی که قبلاً آنجا قرار داشت عمداً به زیر آب برده شد.
رمانتیزاسیون یک مکان متروکه بسیار ساده است اما جوفی به این نکته نیز اشاره دارد که بسیاری از آن ها با هزینه های هنگفت انسانی ساخته شده اند یا در جنگ ها، کشتارهای جمعی یا تراژدی های هولناک متروکه شده اند. او کتاب خود را با شعر «اوزیماندیاس» (Ozymandias) از پرسی شلی آغاز کرده است، شعری که تاثیر زمان بر سازه های ساختمانی را روایت می کند: «این شعر در مورد میرا بودن و طرف تاریک ماجرا با شما صحبت می کند اما چیزهایی در مورد فناناپذیری نیز در خود دارد. به نظر ایمان و باور مذهبی موجود در آن ساختمان هنوز هم همان اطراف حس می شود حتی اگر آن مردمان دیگر وجود نداشته باشند».
دوره های زندگی
جوفی به ماجرای آتش سوزی کلیسای نتردام نیز اشاره می کند که پس از چاپ شدن کتاب او رخ داد. او می گوید که واکنش بین المللی به ظرافت و شکنندگی خاص سازه های مذهبی و مقدص اشاره دارد که دائماً و به صورت مکرر در حال تغییر، نابودی و تولد دوباره بوده اند: «اگر به یک کلیسا بروید ضرورتاً متوجه این موضوع خواهید شد زیرا خواهید دید که تلاش های مکرری برای نابودی و بازسازی این اماکن و دوباره ویران ساختن آن ها صورت گرفته است. این موضوع در گفتمان عمیق اجتماعی و اینکه انسان چقدر می تواند سازنده و ویرانگر باشد ریشه دارد».
فضاها و اماکنی که وابستگی های مقدس و مذهبی شان را از دست داده اند، مانند صومعه هایی که به مسجد تبدیل شده یا برعکس، در این کتاب وارد نشده اند اما به گفته جوفی، آن ها نیز بسیار مسحور کننده هستند. این نویسنده و مورخ شخصاً به بسیاری از این مراکز مقدس متروکه سفر کرده اما نه همه آن ها، چیزی که آرزو دارد یک روز اتفاق بیفتد. محبوب ترین این اماکن از دید جوفی تینترن اَبی (Tintern Abbey) در ولز و بنای موسوم به «گنجینه» (Treasury) در پترا، اردن بوده است.
به گفته جوفی، مورد اخیر از دید او یک تجربه بی تکرار و فراموش نشدنی بوده است: «مانند یک ماجراجویی است، از یک تونل بلند و باریک در دل کوه پایین می روید، سپس ناگهان بعد از حدود یک مایل باز می شود و یک گنجینه را می بینید که شکوه خیره کننده ای دارد اما گنجینه یک اسم بی مسما است زیرا در واقع یک قبر پر از تصاویر مذهبی مربوط به قرون وسطی است. در این مورد، روحانی بودن این فضا واضح نبود مگر این که به دنبال یک نماد خاص می گشتید اما تاثیر تمدن های خیره کننده که با هم ترکیب شده بودند را می شد حس کرد».
داستان های منحصربفرد
وقتی که پای اطلاعات قابل توجه و کافی در مورد مکان های مقدس متروکه به میان می آید، جوفی به تحقیقات جامع و گسترده در کتابخانه ها و در فضای آنلاین متکی بوده است. او می گوید که تشخیص واقعیات از افسانه ها کار ساده ای نیست، بخصوص در مورد ساختمان هایی که قدمت بسیار زیادی دارند. او در جریان مطالعات خود با تاریخ ها و اعداد زیادی روبرو می شود و همچنین تئوری های تاریخی و همیشه در حال تغییر. وقتی که اطلاعات به تایید او می رسید باید یافته های خود را در یک پاراگراف خلاصه می کرد: «سعی می کنم اطلاعات اساسی را پوشش دهم، بگویم که چه مردمانی در آنجا عبادت می کردند، آن ساختمان چگونه متروکه شد و به چنین سرنوشتی دچار گردید زیرا هر سازه یک داستان متفاوت دارد».
چیزهای مشترک و مشابهی در تاریخچه این اماکن وجود دارد، مانند تغییر دولت ها که باعث از رونق افتادن یا بی اعتبار سازی این اماکن شده است. برای مثال در بساری از کشورهای اروپای شرقی، کلیساها در دوران حکومت کمونیست ها تعطیل و رفته رفته متروکه شدند. کنیسه بلغارستان در شهر ویدین بعد از شروع جنگ جهانی دوم و بدنبال خروج یهودیان از کشور متروکه شد. دولت کمونیست بعدی در این کشور، طرح هایی برای تغییر کاربری این سازه در نظر داشت که هیچگاه عملی نشد و در نهایت این کنیسه پس از سقوط دولت کمونیستی نیز همچنان متروکه باقی ماند.
یکی دیگر از اماکن مقدس مشهور مربوط به دوران باستان است که به عنوان نوعی تقویم در نظر گرفته می شدند، مانند سازه استون هنج. جوفی در این باره نیز می گوید: «حیرت انگیز است که چگونه در عصر باستان و پیش از شکل گیری محاسبات ریاضی و ریاضیدانان، توانستند تشخیص بدهند که خورشید چه زمانی کجا خواهد بود و بدین ترتیب می فهمید که طبیعت در زندگی انسان های معمولی آن زمان چه نقش مهمی داشته است».
امروزه این موضوع برای ما پذیرفته شده است اما مکان های مقدس در گذشته ابزاری برای تشخیص زمان نیز بوده اند. جوفی در ادامه می گوید که مهم است تمامی این مراکز مقدس متروکه را در یک دسته بندی قرار ندهیم. گاهی اوقات تنها با تماشای ظاهر این ساختمان ها حیرت زده می شویم بدون اینکه چیزی در مورد گذشته، مردمان حاضر در آن و تاریخچه و سرنوشت آن بدانیم اما باید داستان منحصربفرد هر یک از این سازه ها و علت متروکه شدنشان را شنیده و از آن مطلع شد تا اوج شکوه آن ها را درک کرد.
