آتشکده خانه دیو، بنایی باستانی از دوره ساسانی

داستان ها و افسانه ها بخشی از تاریخ و گذشته هر ملتی را تشکیل می دهند. افسانه هایی همانند رستم و سهراب، ادیسه هومر و حتی داستان های معاصرتری همانند رابین هود که برخی از باورهای عمیق هر جامعه را تشکیل داده و اگر پی ریشه هایش را بگیرید سر از یک تجربه اجتماعی مهم و اساسی درمی آورید که روزگاری مردم آن دیار از سر گذرانده اند. در کوچه پس کوچه های تاریخ پر از این دست داستان ها و افسانه هایی است که گاه تبدیل به باوری عمیق در بین مردم شده است. داستان هایی جذاب که با تاریخ درآمیخته و معجونی شگفت انگیز از تاریخ و افسانه را بوجود آورده اند. ایران عزیز هم به واسطه تاریخ بلندبالایش پر از افسانه های عجیب و دوستداشتنی است که حالا با گوشت و پوستمان آمیخته شده است. به هر سمت و سویی از مرزهای این سرزمین که رو کنید روایتی شنیدنی و تاریخی پر فراز و نشیب منتظر شماست. این بار هم در میان مقاصد متعدد تاریخی ایران سری به یک آتشکده باستانی می زنیم که پس از هزاران سال از تاریخ ساختش در روزگار معاصر حواشی بسیاری برپا کرده و پر از داستان های شنیدنی است. آتشکده خانه دیو که نامش هم هر شنونده ای را مشتاق می کند تا سر از کارش دربیاورد مقصد این باره سفر ماست. تجربه ای منحصربفرد در سرزمینی کوهستانی و تاریخی و آتشکده ای که روزگاری با نام سبزوار گره خورده بود اما حالا بخش از توابع شهرستان داورزن است. قصد سفر به هرکجای ایران عزیز را که داشته باشید از هتل های سبزوار مانند هتل کاملیا سبزوار گرفته تا هر نقطه از این سرزمین وسیع، برای رزرو هتل های ایران حتما سری به ایران هتل آنلاین بزنید.

چهارطاقی ها
اگر اهل بازدید از فضاهای تاریخی و باستانی باشید حتما بارها و بارها گذرتان به چهارطاقی ها افتاده است یا حداقل تصویر چهارطاقی ها را دیده اید. بناهایی ساده اما پرکاربرد که خیلی از باستان شناسان تاریخ پایه گذاری اش را متعلق به دوره اشکانی می دانند. اگر اهل سفر به مقاصد تاریخی باشید حتما مهم ترین چهارطاقی اشکانی را هم دیده اید، نارین قلعه یا همان چهارطاقی قلعه ضحاک که پر از افسانه ها و داستان های شگرف است و معماری بسیار جالبی هم دارد. اما اگر به طور کلی بخواهیم یک چهارطاقی ساده را تشریح کنیم باید بگوییم چهارطاقی یک بنای چهارگوشه ساده است که در چهار ضلع اصلی اش چهار درگاه ورودی طاق دار تعبیه شده است. در تعریفی دقیق تر در هر یک از چهارگوشه بنا یک جرز تعبیه شده و این جرزها با طاق به یکدیگر متصل شده اند و این اتصال چهار ورودی را به وجود آورده است. بر بالای این چهار طاقی ها یک طاق گنبدی شکل که با کمک گوشواره ها بر روی طاق ها استوار شده است نیز قرار دارد. چهارطاقی ها در طول تاریخ کابردهای بسیاری داشته اند، از بناهای مذهبی و آتشکده ها گرفته تا مکانی برای برپایی جشن ها. چهارطاقی ها در کنار آتشکده ها یکی از مهم ترین بناهای مذهبی هستند که از دوره ساسانی برجای مانده اند به طوری که در اغلب شهرها و روستاهای کشورمان ردپایشان به چشم می خورد. حتی با ورود اسلام و شکل گیری معماری اسلامی ردپای چهارطاقی ها در مساجد دوره اسلامی نیز به چشم می خورد و در طول تاریخ یکی از بناهای کاربردی و بسیار محبوب بوده اند.

چهارطاقی خانه دیو
اگر پایتان به خانه دیو برسد تا آخر عمرتان محتاج آتش خواهیدشد و دیگر بدون آتش قادر به ادامه زندگی نخواهیدبود. این داستان و باوری عامیانه است که سال های سال است در بین مردمان همسایه چهارطاقی دیو برسر زبان هاست. بنایی باستان که در دره یوزپلنگ و بر فراز تپه ای با ارتفاع تقریبی 200 متر با نام ریوند قرار گرفته است. بنایی که روزگاری بخش از سبزوار بود اما حالا در مرزهای شهرستان داورزن و در همسایگی روستای فشتنق قرارگرفته است. روستای فشتنق یکی از روستاهای پرمحصول منطقه است که آوازه درختان انارش به گوش همگان رسیده است. راه عبور از سینه کش تپه سخت و نفس گیر است اما شوق دیدن این بنای تاریخی راه سخت آن را نیز قابل تحمل می کند. مسیر سنگلاخ است و دسترسی از روستا به بلندای تپه 45 دقیقه ای زمان می برد. در مسیر حرکت به سمت تپه به رودخانه ریوند و انبوه درختان گردو که در میان ارتفاعات سنگی و سخت محصور شده اند برخورد خواهیدکرد. سال ها قبل مسیری پلکانی از لب رودخانه تا بلندای صخره وجودداشت که طی کردن مسیر را برایتان راحت ترمی کرد اما متاسفانه اثری از آن باقی نمانده است. به بلندای تپه سنگی که برسید خرابه های یک چهارطاقی را خواهیددید که غبار گذر زمان به وضوح بر چهره اش نشسته است. سقف گنبدی به صورت کامل تخریب شده است اما پایه های چهارطاقی هنور پابرجاست. کلیت بنا کمی به سمت غرب متمایل است و همانند اغلب چهارطاقی های ساسانی با مصالحی همچون سنگ با ملات گچ ساخته شده است.

پلان این چهارطاقی به سان اغلب چهارطاقی های ساسانی چلیپایی است. ورودی اصلی در ضلع شمال شرقی قرار داشته است. فضای داخلی مستطیل شکل و با طول تقریبی 13 متر و عرض تقریبی 12.5 متر است که در میان اتاق مرکزی که محل نگهداری آتش بوده است مساحتی برابر با 6.60 مترمربع دارد. هر یک از اضلاع جنوب غربی، جنوب شرقی شمال غربی دارای فرورفتگی هایی است که با یکدیگر از لحاظ عمق و طول متفاوت هستند. تاکنون کاوش های باستان شناسی بسیاری در این محوطه باستانی صورت گرفته است. در تابستان سال 1387 اما کاوش هایی انجام شد که در نهایت منجر به کشف بخش های بیشتری از این چهارطاقی شامل تراس، راه پله ها، اتاق انتظار، سکوهای اطراف چهارطاقی، پادیاو که معادل آب انبار امروزی است و بخش های مختلف دیگری از جمله کشفیات این کاوش باستان شناسی بود. این الحاقات در کنار فضای اصلی چهارطاقی کاوشگران و باستان شناسان را متقاعد کرد که این آتشکده محلی برای برگزاری مراسم عبادی بوده و روشن کردن آتش آدریان یا همان آتش محلی بوده است. در طی این کشفیات در ضلع شمال شرقی مکه ورودی اصلی قرار دارد دالانی باریک با عرض 80 سانتی متر کشف شده که احتمالا جهت دسترسی به اتاق مرکزی و یا به ضلع جنوبی چهارطاقی بوده است.

به طور کلی فضای این آتشکده به سه بخش فضای باز، فضای نیمه باز و فضای بسته تقسیم می شود. فضای باز در این مرحله نقش تنظیم ورودی را برعهده داشته است چرا که در دوران ساسانیان همه قابلیت دیدن آتش را نداشتند و گاه زائرین تنها از آتش درجه دو که در راهروها بود بازدید می کردند و بازدید از آتش اصلی تنها توسط موبدان صورت می گرفت. اغلب در این قسمت دو راهرو ورودی وجود داشت که یکی مختص موبدان و دیگری مختص زائران عادی بود که نباید آتش اصلی را می دیدند به عبارتی حائلی بین آتش و زائرین بوده است. در این بخش به وضوح می توانید آثار ورودی و اتاق های واقع در دو طرف ورودی را ببینید. با گذر از ورودی وارد راهرویی می شوید که عرض کمی دارد و حدفاصل فضای ورودی و داخل چهارطاقی است که در واقع فضای نیمه بسته این مجموعه بحساب می آید و در واقع دالان طواف زائران این چهارطاقی بوده است. با عبور از راهرو وارد بخش داخلی و سربسته این مجموعه می شوید که در طی کاوش ها در همان بدو ورود آثار دو سکوی سنگی با ملات گچ که با فاصله از یکدیگر ساخته شده اند بچشم می خورد. یکی از سکوها سالم و دیگری به شدت آسیب دیده است. بر اساس نظر کاوشگران این دو سکو در واقع پایه های آتشدانی بوده اند که در این اتاق قرار داشته است اگرچه اثبات کامل این نظریه بنابر تغییرات وسیع صورت گرفته و تخریب سکوها امکان پذیر نشد.

در ساخت این چهارطاقی از تکنیک گوشه سازی بهره برده شده است. در این تکنینک که برای تبدیل پلان چهارضلعی به پلان دایره استفاده می شود ابتدا چهار ضلعی به هشت ضلعی و سپس به دایره تبدیل می شود. تکنیکی که در دوره اشکانیان ابداع شده و در دوره ساسانیان به اوج می رسد. در این بنا هم معمار از چوب برای گوشه سازی بهره برده است. اگر خوب به بنا بنگرید یکی از گوش واره های بنا را خواهید دید که از نوع فیلپوش بوده و یکی از بخش هایی بوده که وزن سقف را متحمل می شده است. در کاوش های صورت گرفته در این بنا گچبری هایی منقش به نقش گیاهان و سایر اشکال هندسی بدست آمده است که اغلب در بناهای ساسانی بچشم می خورد. در سایر کاوش های صورت گرفته سکه ای از دوره خسرو دوم ساسانی در کنار سفال هایی از این چهارطاقی بدست آمد که برخی متعلق به دوره ساسانی و برخی متعلق به دوره اسلامی است. این آتشکده تا قبل از ورود اسلام محل عبادت مردم بوده است و تا دوره سلجوقیان نیز پابرجا بوده است. اما اگر سری به منابع مختلف تاریخی و یا وب سایت ها زده باشید خواهید دید که چند سالی است که نام این چهارطاقی با نام آتشکده آذربرزین مهر گره خورده و مناقشات زیادی را برپا کرده است. بر اساس نظریات برخی باستان شناسان این چهارطاقی در واقع همان آتشکده آذربرزین مهر است اما بر اساس نظر برخی دیگر از باستان شناسان و تاریخدانان این مسئله امری محال است!

آتشکده برزین مهر
سری به تاریخچه ایران باستان که بزنید مهرپرستی و آئین کهن زرتشت نشان از قداست آتش در میان مردمان داشت. در میان شعله ها آتشی گاه مقدس و چندین هزار ساله به چشم می خورد که نسل به نسل مورد احترام و قداست بوده اند. با رسمی شدن آئین زرتشت در دوره ساسانی آتشکده ها هم جایگاه ویژه تری پیدامی کنند به طوری که علاوه بر آتش آدریان یا آتشکده های معمولی که در گوشه و کنار شهرها به چشم می خورد حکومت ساسانی سه آتشکده مهم نیز برپا می کند که به آتش بهرام شهره اند. این سه آتشکده نام های متفاوتی داشته و هرکدام متعلق به یک مرتبه اجتماعی بوده است. نخستین آتشکده آذرفرن بغ نام داشته و متعلق به طبقه روحانیون و موبدان بلندمرتبه بوده است. دومین آتشکده آذرگشسب نام داشته و متعلق به طبقه پادشاهان، جنگاوران و اشراف ساسانی بوده است. سومین آتشکده هم که آذربرزین مهر نامیده می شده است متعلق به طبقه کشاورزان بوده است و در زبان پهلوی آتور برزین میتر نامیده شده و به معنای آتش مهر بالنده بوده است. آتش برزین مهر در بین اشکانیان و سال ها قبل از ساسانیان هم بسیار مورد احترام بوده است و معتقدند که اهورامزدا در ابتدای خلقت سه آتش برای مراقبت از جهانیان آفرید که یکی از آن ها همین آتش برزین مهر است. بر طبق داستان ها و افسانه های ایرانی در زمان حکومت گشتاسب پادشاه باستانی ایرانی زمانی که آشوزرتشت با وی ملاقات کرده آتشی به وی داد که دستش را نمی شوزاند. گشتاسب دعوت زرتشت را پذیرفت و آتش برزین مهر را در مکانی مقدس روشن نگاه داشت. مردم سال ها بر این باور بودند که از مهر و باروری این آتش مقدس است که زمین بارورمی شود.

در این میان دو آتشکده نخست یکی در لارستان و دیگری در نزدیکی شهر تکاب قرار دارد اما از آتشکده آذربرزین مهر و موقعیت جغرافیایی آن اطلاع موثقی دردست نیست. گمانه زنی های بسیاری در مورد موقعیت جغرافیایی این آتشکده بر اساس متون تاریخی پهلوی همانند بندهش، یشت های اوستا و افسانه های باستان وجود دارد. بر اساس این متون آتشی به عنوان نیایش در ریوند خراسان قرار داشته که به طبقه کشاورزان اختصاص داشته است. برخی محدوده آتشکده را بین سبزوار و نیشابور کنونی قلمداد می کنند و برخی دیگر جای در نزدیکی کاشمر را مکان ساخت این آتشکده مهم و تاریخی می دانند. شاید جالب باشد اگر بدانید برخی هم در اظهار نظری جالب قدمگاه نیشابور را مرتبط با این آتشکده می دانند. هرچه که هست در فقدان منابع و اسناد معتبر تاریخی و با تکیه بر مشاهدات و کاوش های میدانی و همان متون محدود باستانی نظریات متفاوتی در رابطه با جغرافیای این آتشکده بر سر زبان هاست. اما چند سالی است که بحث ها و فرضیات جدی تر شده و نام چهارطاقی دیو با نام این آتشکده تاریخی گره خورده و مباحثات فراوانی را در رد و یا اثبات این فرضیه به دنبال داشته است.

با وجود تمام کشفیات صورت گرفته برخی از باستان شناسان معتقدند با توجه به سادگی این بنا و ابعاد آن و تمامی فضاهای مکشوفه و مقایسه آن با آتشکده تخت سلیمان یا همان آتشکده آذرگشسب و با توجه به سختی دسترسی به این آتشکده و دوری آن از شهرها و روستاهای مشهور و راه های پرتردد، این چهارطاقی اصلا نمی تواند جایگاه آتشی مقدس همچون آذربرزین مهر باشد و تنها یک آدریان ساده است. یعنی مکانی که تنها موبدان اجازه ورود به آن را داشته اند و زائرین و مردم عادی تنها از راهرو ورودی می توانستند مراسم عبادی خود را انجام دهند و حق ورود به داخل چهارطاقی را نداشته اند. برخی دیگر هم معتقدند بر اساس متون پهلوی که به روشنی از ارتفاعات ریوند و آتشکده برزین مهر در حد فاصل نیشابور و سبزوار نام برده شده است و با وجود اینکه تاکنون هیچ آتشکده دیگری در این حد فاصل کشف نشده و همچنین وجود روستاهایی همانند مهر و برزنون در این منطقه این چهارطاقی همان آتشکده آذربرزین مهر است. نظریه ای که حالاحالاها جای بحث و کاوش دارد و هنوز آنطور که شاید و باید به اثبات نرسیده است. اما آنچه که مسلم است این است که این چهارطاقی یکی از بناهای مهم دوره ساسانی است.