آتشکده نوشیجان ملایر، کهن ترین بنای برجای مانده از مادها

آدم ها همیشه تاریخ چیزی را می پرستیده اند. تاریخ را ورق به ورق که بخوانید سری به هر قوم و دیاری در هر زمانی که بزنید حتما چیزی مقدس برای پرستش وجوددارد. نیازی فطری و انکارناپذیر که سرآغاز بسیاری از حرکت های بشری بوده است. مسجد، کلیسا، کنیسه، صومعه یا آتشکده فرقی نمی کند ولی آدم ها از همان ابتدا تاریخ برای پرستشگاه هایشان سنگ تمام می گذاشتند. نمونه اش همین مسجد شیخ لطف لله که جهانیان را انگشت به دهان گذاشته است. ایران در طول تاریخ پر از این عبادتگاه ها بوده است. آتشکده ها از نخستین عبادتکده هایی بوده اند که هنوز هم در گوشه وکنار شهرها و روستاهایمان ردپایشان را می یابیم. عبادتگاه هایی گاه مرموز که پر از باورهای خاص بوده و مثل یک شناسنامه هویت هر قومی را به تصویر می کشیده است. در میان این عبادتگاه ها این بار شما را به آتشکده ای منحصربفرد دعوت می کنیم که نوشیجان نام دارد. ایران هتل آنلاین مرجع رزرو آنلاین هتل های ایران و هتل های همدان است و تنها با چند کلیک ساده کار رزرو هتل را برایتان انجام می دهد.

نوشیجان، تپه ای باستانی
در فاصله بیست کیلومتری ملایر و شصت کیلومتری همدان در گستره دشت وسیع شوشاب که گاه بارش باران های بهاره آن را به دریاچه ای وسیع مبدل می کند تپه ای قراردارد که در سرتاسر دشت یکه تازی می کند. تپه ای که روبروی روستای قلعه نو قرار گرفته و آنطور که به نظر می رسد چند هزارسالی قدمت دارد. برای رسیدن به تپه از ملایر عازم توره شده و در طی مسیر به دنبال تابلوی روستای قلعه نو می گردیم. قبل از رسیدن به روستای زنگنه تابلو را در مسیر دیده و وارد مسیر فرعی روستا می شویم. خوشبختانه مسیر تماما آسفالته است و با پشت سر گذاشتن روستا تپه کم کم پدیدارمی شود. به پای دامنه تپه که می رسید مسیری پلکانی و فلزی شما را تا رسیدن به بلندای تپه 37 متری همراهی می کند. با رسیدن به بلندای تپه دشت یکسره زیرپاهایتان قرارمی گیرد و روبروی چشمان تان بنایی خشتی پدیدار می شود. این بنای خشتی را خیلی ها در سراسر جهان با نام ارگ نوشیجان می شناسند. ارگ نوشیجان را بسیاری از باستان شناسان یک دژ معبد تاریخی و مهم می دانند که روزگاری هم کاربرد دفاعی داشته و هم مکانی برای نیایش بوده است. خیلی ها هم این بنای خشتی و شگفت انگیز را با همان نام آتشکده نوشیجان به یادمی آورند. اما چه چیزی این بنای تاریخی و باستانی را تا بدین حد ارزشمند کرده است؟

آغاز اکتشافات نوشیجان
سال 1343 هجری شمسی بود که نگاه ها به سمت وسوی این تپه باستانی جلب شد. رضاخان که به دنبال جلب نظر نازی ها بود و خودش را به هر دری می زد تا نشانی از مادها و آریایی ها کشف کند و از گزند آلمان نازی در امان بماند پروژه ای با نام باستان گرایی به راه می اندازد که نتیجه اش حضور باستان شناسانی از کشورهای دیگر در این منطقه بود و در سال 1343 منجر به کشف این تپه باستانی شد. ماحصل این توجه در سال 1346 منجر به حضور یک باستان شناس انگلیسی و تیم همراهش در این منطقه شد که این حضور قریب به یک دهه زمان برد تا جایی که تا سال 1356 چیزی در حدود شش فصل کاوش باستان شناسی بر روی این تپه ساده صورت گرفته بود و نتیجه یک کشف خارق العاده بود. در دل این تپه بنایی خشتی و سه طبقه کشف شد که هر طبقه متعلق به یک دوره تایخی بود. طبقه ای متعلق به دوران مادها، طبقه ای متعلق به هخامنشیان و طبقه آخر نیز متعلق به دوران اشکانی بود. هرچه کاوش ها عمق بیشتری می گرفت جزئیات بیشتری از این شاهکار خشتی به دست می آمد که سوالات فراوانی را پاسخ می داد و البته سوالات بسیاری را نیز بوجود می آورد.

دژ معبد نوشیجان
با این کشف بزرگ تپه نوشیجان و آتشکده مکشوفه در آن نه تنها قدیمی ترین و تنها اثر تاریخی سالم بازمانده از دوران مادها به حساب می آمد بلکه این آتشکده یا دژ قدیمی ترین عبادتگاه خشتی جهان نیز محسوب می شد. مادها اقوامی قدرتمند بودند که در طول تاریخ بر بخش های وسیعی از ایران حکومت کرده اند و اولین قوم آریایی بودند که توانستند حکومتی واحد بر سرتاسر ایران تشکیل بدهند اما با وجود 120 سال حکمرانی بر مرزهای ایرانی وقوع جنگ های مختلف با حکومت ها و قدرت های محلی آن دوران سبب شده بود تا اثر یا مدرک تاریخی دندان گیری از معماری و هنر آن دوران به یادگار نماند اما آتشکده نوشیجان به تنهایی سوالات بسیاری را در مورد هنر و معماری این قوم تاریخی پاسخ می داد که بسیاری از این پاسخ ها نیز شگفت انگیزبود. همین بنای خشتی به ظاهر ساده که در برابر چشمانتان قراردارد نخستین الگوی معماری ایران باستان به حساب می آید که تاثیراتش نه تنها در دوره های بعدی همانند هخامنشیان مشهودبوده بلکه این تاثیرات با فرهنگ ایرانی در آمیخته و در معماری دوره اسلامی نیز خود را به رخ کشیده است. خیلی ها معتقدند تعامل مادها با اقوام مختلف و حکومت های متعدد سبب شده تا هنر این دوران چنین جهشی در معماری به همراه داشته باشد.

مشخصات مجموعه خشتی نوشیجان
این بنای خشتی وسیع 80 متر طول و چیزی قریب به 30 متر عرض دارد و از بخش های مختلفی تشکیل شده است. اگر قدم در درون این بنای خشتی و باستانی بگذارید اتاق های تودرتو، سکوها، تونلی زیرزمینی، آثاری از برج و بارو و حتی نشانه هایی از طاق های ضربی را خواهیددید که بسیار حیرت انگیز است. بر طبق آزمایشات باستان شناسی قدمت این بنا چیزی در حدود 2700 سال تخمین زده شده و بر طبق این تخمین مادها در عصر آهن و فواصل قرون هشتم تا ششم پیش از میلاد اقدام به ساخت این شاهکار زیبای خشتی نموده اند. دژ معبد خشتی نوشیجان از بخش های مختلفی تشکیل شده است. استروناخ باستان شناس انگلیسی که نخستین اکتشافات را در نوشیجان انجام داده است به دنبال ردپایی از مادها این تپه را مورد واکاوی قرار دارد و در طی کاوش هایش به لایه های مختلفی رسید. لایه ی سطحی مربوط به اشکانیان بود که پس از مطالعات علمی برداشته می شود. لایه دوم نیز که یادگاری از دوره هخامنشی بود پس از انجام مطالعات کارشناسی کنار گذاشته می شود تا لایه سوم که متعلق به دوره مادها بوده و به طرز شگفت انگیزی سالم مانده بوده، بیرون می آید. استروناخ به این نتیجه رسید که این بنای خشتی در واقع یک قلعه حفاظتی در برابر هجوم دشمن دیرینه مادها یعنی آشوریان بوده است. اما علاوه بر آثار یک بنای دفاعی نشانه هایی از دو معبد نیز به دست آمد که نشان می داد اینجا علاوه بر کاربرد نظامی، محلی برای نیایش و عبادت نیز بوده و کارکردهای مختلفی داشته است. استروناخ در پایان کاوش هایش یافته ها را در چندین بخش مجزا دسته بندی کرد. در هر یک از اضلاع این مجموعه وسیع که تماما از خشت و گل ساخته شده است بخش های مختلفی به چشم می خورد.

جبهه غربی، اولین آتشکده
بقایای نخستین معبد یا همان آتشگاه در ضلع غربی نوشیجان قرار گرفته است. معبدی که در راستای شمالی جنوبی ساخته شده است. بر روی دیواره شمالی سه حفره نامحسوس طاقچه مانند به چشم می خورد. در ضلع جنوبی معبد هم سکویی به چشم می خورد که به زعم باستان شناسان محل قرارگیری ستون های معبد است.

تالار آپادانا
آپادانا اصطلاحی است که به تالارهای ستون دار دوران باستان اطلاق می شود. تالار کمی آن سوتر از اولین معبد قرار گرفته شامل 12 ستون در سه ردیف چهارتایی بوده است. این ستون ها وزن سقف تالار را بر دوش می کشیده اند اما از ستون های چوبی و یا پایه های سنگی شان متاسفانه اثری برجای نمانده است در حالی که به نظر می رسد در دوره استروناخ هنوز پایه های سنگی ستون ها موجود بوده اند! تالار مستطیل شکل است و بنابر نظر برخی ها متعلق به دوره هخامنشی است و به جای جنبه تشریفاتی جنبه مذهبی داشته است. نمونه های از این تالارهای ستون دار در نقاط دیگر مشاهده شده است که این تالارها دارای چاه هایی عمیق بوده که مردم نذوراتشان اعم از گندم و .. را برای پیشکش به آناهیتا الهه باروری و حاصلخیزی در آن می انداختند. به نظر می رسد با روی کار آمدن داریوش هخامنشی و اعلام رسمی آئین زرتشت و بسته شدن معابد مهرپرستی این تالار برای پرستش آناهیتا برپا شده است. شاهد این مدعا نیز وجود تونلی با شیبی 30 درجه است که قریب به 18 متر عمق داشته و با 42 پله به اعماق تونل منتهی می شود. تا مدت ها کاربری این تونل نوعی کاربری دفاعی محسوب می شده است که در زمان حمله دشمنان به جایی بیرون قلعه منتهی می شده است اما با این تفاسیر به نظر می رسد این تونل نیز کاربردی مشابه چاه های معابد آناهیتا داشته است. یکی دیگر از جذابیت های این تالار ستون دار طاق های بکاررفته در درگاه های ورودی این تالار است. طاق هایی ضربی که نمونه نخستین طاق های ضربی در معماری ایران باستان است که نشان از هوشمندی سازندگان بنا دارد. نکته جالب دیگر در مورد تالار ستون دار نوشیجان الگوبرداری و تاثیرپذیری از معماری اورارتویی است که در مناطقی همچون آلتین تپه به چشم می خورد و نمونه ای از نخستین تالارهای ستوندار در معماری ایران باستان بشمار می آید. این تالار ستون دار بر روی یک سکوی خشتی ساخته شده است. در اطراف این تالار اتاق هایی قرار داشته که به مرور زمان تخریب شده و از بین رفته اند. به نظر می رسد این اتاق ها نیز کاربری مسکونی داشته اند.

معبد مرکزی، دومین آتشکده
زیباترین بخش نوشیجان همین معبد مرکزی است که دومین آتشکده ساخته شده در این مجموعه خشتی است. این آتشکده ها در زمره نخستین آتشکده های محصور در فضای بسته نیز قرارمی گیرند که در نوع خود جالب توجه و بسیار ارزشمنداست. معبد مرکزی آنطور که از نامش پیداست در مرکز این سازه خشتی عظیم قرارگرفته است و نزدیک به تالار آپاداناست. پلان این معبد به صورت نیم چلیپاست و شاید جالب باشد اگر بدانید نخستین پلان چلیپایی دنیا نیز متعلق به همین آتشکده است، آن هم قبل از به وجود آمدن فرم صلیب. شکل این آتشکده به صورت هشت ضلعی است و گوشه سازی های صورت گرفته در آن نیز چشم انداز زیبایی را به وجودآورده اند. آتشکده از بخش های مختلفی تشکیل شده است و در ضلع شمالی آن نیز آتشدانی نصب شده بوده که متاسفانه توسط باستان شناس انگلیسی از کشور خارج می شود. در کنار آتشکده اتاقی قرار دارد که با درب کوچکی به پلکان طبقه دوم مرتبط می شده است. جایی که آتشدان قرارمی گرفته و قریب به یک متر از سطح زمین ارتفاع دارد. در کنار آتشدان شیاری تعبیه شده بوده که مواد حاصل از سوختن آتش را انتقال می داده تا از ریختن خاکستر در داخل معبد جلوگیری کند. در پیشخوان معبد مرکزی، که ما بین ورودی و فضای اصلی معبد واقع شده است، اما وجود طاق های تویزه ای حیرت هر بیننده ای را برمی انگیزد. این طاق ها که به صورت دو نیم طاق قوسی بر روی دو تویزه خشتی پیاده سازی شده در دوره هخامنشیان، ساسانیان و حتی معماری دوره اسلامی به وفور دیده می شود. این پیشخوان در واقع دسترسی به فضای معبد، اتاق زیرپله و راه پله طبقه دوم را میسر می کرده است. این طاق ها به صورت هنرمندانه در راه پله نیز به کاررفته اند. پنجره های کوری که در این بنا بکاررفته در واقع پایه های اولیه مقرنس کاری است. اما نکته جالب و حیرت انگیز در باره این معبد و معبد قدیمی این است که این معابد با دقتی تمام توسط سنگ ریزه به ارتفاع شش متر و سپس لایه های سنگ و گل و سپس خشت و گل به صورت مخروطی پوشانده شده اند. استروناخ معتقد بود خشت های بکار رفته در اطراف سازه معبد جهت استحکام بنا در برابر هجوم بیگانگان بوده است اما کشفیات جدید نشان می دهد این 4 میلیون قطعه آجر خشتی جهت پوشاندن بنای معابد از نظرها بوده است، تلاشی که سبب شد تا این بنا از گزند زمان در امان بماند. اما دلیل اصلی انجام اینکار در واقع به ابتدای دوره هخامنشیان بازمی گردد. به روزهایی که آئین زرتشت دین رسمی اعلام شده و آئین مهرپرستی ممنوع اعلام می شود و دستور تخریب معابد مهرپرستی صادر می گردد. اما مومنین به مهرپرستی که ایمان راسخی به معابدشان داشتند به جای تخریب معابد آن ها را از نظر مخفی کرده اند. تا جایی که سال ها بعد در کتیبه های هخامنشیان بازهم نام آئین مهرپرستی بچشم می خورد.

اتاق ها و انبار
یکی دیگر از مهم ترین بخش های این سازه خشتی چهار اتاق مستطیل شکل است که در ضلع شرقی قرارگرفته اند. اتاق هایی موازی که سقف های طاقی شکل آن ها فروریخته اند و انبارهایی برای ذخیره مواد غذایی بوده است. در ورودی این انبارها اتاق نگهبانی تعبیه شده است که نشان از اهمیت این اتاق ها دارد.
تونل
تونل درست در وسط تالار آپادانا قرار گرفته است و گمانه زنی های بسیاری در مورد کاربرد آن وجود دارد.
حصار
دورتادور مجموعه خشتی نوشیجان را حصاری بلند و خشتی فراگرفته بود. در برخی قسمت های حصار شیارهایی بچشم می خورد که بنابر نظر کارشناسان به نظر محلی برای کمین تیراندازان بوده است. حصار تقریبا از بین رفته و تنها بخش هایی از آن باقی مانده است.

اما کشفیات نوشیجان به همین جا ختم نمی شود. ظروف سفالی و همچینن اشکال نقره ای که در واقع اولین پول رسمی در سراسر جهان محسوب می شود نیز در این محوطه کشف شده است. حلقه های توخالی نقره که در بین مادها سیگلو نامیده می شود و پایه پول های دوران هخامنشی نیز محسوب می شود. به تازگی در نزدیکی نوشیجان تپه جدیدی کشف شده است که بنابر برخی نظرات مکان زندگی مردم عادی در دوران مادها بوده است و اطلاعات مهمی را از دوران مادها در اختیار باستان شناسان قرار می دهد.