دیونیسوس، اولین آمفی تئاتر آتن
اگر به دنیای تئاتر و نمایش علاقمند باشد حتما می دانید که ریشه های این هنر تاریخی به یونان می رسد، بنابراین شاید اصلا جای تعجب نباشد اگر نخستین آمفی تئاتر جهان نیز در یونان ساخته شده باشد. دیونیسوس، نخستین آمفی تئاتر یونان و جهان است که بر پایه های آکروپولیس بنا شد. این تئاتر قدیمی اما بزرگترین آمفی تئاتری است که یونان باستان به خود دیده است و هنوز هم بی رقیب است. بنایی زیبا که به رسم آن روزهای یونان به خدا میگساری و نمایش، دیونیسوس، پیشکش شد. تئاتری با گنجایش 17.000 نفر که ویژگی های حیرت انگیز آکوستیکش سبب می شد تا در دنیای به دور از تکنولوژی آن روزها صدایی بی عیب و نقص به تمام بینندگان برسد. این آمفی تئاتر در طول تاریخ محل برگزاری فستیوال مطرح دیونیسیا بود. جشنی باستانی که به احترام خدای می، دیونیسوس، به هنگام برداشت انگور برگزار می شد.
تئاتر درست بر شیب جنوبی آکروپولیس قرار داشت و به عقیده بسیاری از باستان شناسان محل تولد تراژدی های یونانی است. دیونیسوس اما در دوره رومی ها هم مورد دخل و تصرف قرار گرفته و هنوز هم بقایای هنر رومی در آن به چشم می خورد اما به طور کلی هیبتی یونانی دارد که هنوز هم آن را بنایی یونانی معرفی می کند. اغلب توریست ها این تئاتر را با تئاتر اودئون که در شیب جنوب غربی آکروپولیس قرار گرفته و قدمتی کم تر از دیو نیسوس داشته و به مراتب کوچکتر و سالم تر است اشتباه می گیرند. بنای باقیمانده که هم اکنون از تئاتر دیونیسوس می بینیم بی شک در قرن چهارم پیش از میلاد ساخته شده است اما اجرای تئاتر در این محل در قرن ششم پیش از میلاد آغاز شده است. انجمن باستان شناسان یونان یکبار در سال 1476 میلادی به صورت محدود و بار دیگر به صورت کلی تر در تمام طول قرن 19 به حفاری و کند و کاو در این اثر باستان باشکوه مشغول بوده است در حالی که کشف دوباره این اثر شکوهمند تقریبا در سال 1700 میلادی صورت گرفته است.
کاوش ها باستان شناسی، نشان از یافتن بقایای قدیمی تر تئاتر دیونیسوس در قرن ششم میلادی و در زمان حکومت Peisistratus و جانشینانش حکایت دارد. اما آنطور که به نظر می آید آمفی تئاتر به شکل امروزی نبوده و تا یک قرن بعد نیز بنایی ساخته نشده و تنها چند ستون سنگی معدود از آن دوران باقی مانده است. اما چه شد که یونانی ها به فکر ساختن آمفی تئاتر و پیشرفت آن افتادند؟ به نظر می رسد فستیوال های نمایش های یونان در همان میادین معروف یونانی ها یعنی آگورا اجرا می شده و تماشاگران بر روی صندلی های چوبی و کوتاه مخصوص به نام ikria دور تا دور یک سن گرد، ساده و مسطح می نشستند که ارکسترا نامیده می شد. تا اینکه بر اثر یک حادثه صندلی ها فرو می ریزد و دیگر امکان برگزاری فستیوال در این مکان مقدور نمی شود.
شاید باورش سخت باشد اما بساری از تراژدی های ماندگار و بزرگ قرن 5 پیش از میلاد در چنین محیط ساده و بی تکلفی اجرا شده اند، آن هم بر شیب یک تپه. در انتهای قرن پنجم و آغاز قرن چهارم میلادی تمامی صندلی های چوبی با صندلی های سنگی جایگزین می شوند و کم کم جایگاه تماشاگران سر و شکل مخصوصی می گیرد و شکلی دایره وار دور صحنه اجرا به خود می گیرد که یک دیوار عمودی آن را متوقف می کند. در قرن چهارم پیش از میلاد اما به هنگامی که Lycurgus ناظر برنامه های مالی و ساختمان سازی در آتن بوده است، این بنا به سرعت گسترش می یابد و تبدیل به یک بنای تمام سنگی و ماندگار می شود. یک صحنه اجرای ثابت درست در مقابل ارکسترا ساخته می شود و جایگاه تماشاگران سه طبقه ای به بنا افزوده می شود.
به ساختمان پشت صحنه در هر دو انتهای خود زوائدی اضافه می شود که احتمالا محل اتصال پله ها و یا دکوراسیون متحرک بوده است. بنابر یافته های مارگارت بیبر، ساختمان پشت صحنه تئاتر دیونیسوس احتمالا نخستین ساختمان اسکین یا پشت صحنه ساخته شده در یونان باستان است و طرح اولیه سایر آمفی تئاترهای یونان از این تئاتر برداشته شده است. در دوران هلسینتی اما بر روی سن تغییراتی ایجاد می شود و 67 تخت مرمرین دور تا دور سن قرار می گیرند که متعلق به مقامات عالی رتبه آتن بوده است.
اگر خوب بنگرید تخت های مرمرین را هنوز هم خواهید دید که البته حالا شبیه صندلی های Klosmos ، نوعی صندلی از یونان باستان، است که به نظر می رسد رومی ها آن را از روی نسخه های اولیه کپی برداری کرده اند. در میان تخت های مرمرین یک تخت بزرگتر از بقیه است که به کاهن اعظم دیونیسوس تعلق داشته است. با آغاز حکمرانی رومی ها بر آتن اما این تئاتر نیز مدرنیزه می شود گرچه شکل و شمایل یونانی اش را کاملا حفظ می کند. در قرن اول پس از میلاد یک جایگاه مخصوص برای نرو امپراطور رم و کاهن اعظم دیونیسوس ساخته می شود و کف ارکسترا با سنگ مرمر یکدست پوشانده می شود.
در لبه ارکسترا صندلی هایی برای مقامات عالی رتبه تعبیه می شود. در قرن سوم میلادی هم حجاری های برجسته و هادریانیک در قسمت جلویی ارکسترا انجام می شود. حجاری ها آنقدر خارق العاده و بی نقص به نظر می رسند که انگشت به دهانتان خواهد کرد. هنوز هم این حجاری ها به طور کامل قابل و تمام آثار و بقایای رومی ها در این آمفی تئاتر به چشم می خورد.
اما تئاتر دیونیسوس سال ها محل برگزاری نخستین فستیوال های رقابتی در زمینه نمایش نامه نویسی آثار کلاسیک عصر باستان بوده است.ظهور تراژدی هم به صورت جدی به این تئاتر و برهه زمانی از یونان نسبت داده شده است که ابتدا بیشتر جنبه روحانی داشته و تنها یکبار در سال اجرا می شده است. این فستیوال که رقابتی بین نمایش نامه نویس ها بوده است و هر نمایش نامه شامل 4 بخش بوده که سه نمایشنامه به صورت تراژدی، به صورت سه گانه ای مرتبط به هم، و یک نمایش ساده تر شامل اجرای حرکات موزون بوده است، اجرا می شده است. سه گانه معروف اورستیا اثر آشیلوس که به شاهکار شاهکارها شهره است و هنوز هم با گذر هزاران سال بر سر زبان هاست در این فستیوال اجرا شده است. نمایش که شامل سه گانه الهه گان انتقام، نیازآوران و آگا ممنون بوده و برنده رقابت ماندگار سال 485 قبل از میلاد دیونیسوس است. داستانی که نفرین خاندان آترئوس را به تصویر می کشید و برای ابد در آمفی تئاتر دیونیسوس جاودانه شد. شگفت انگیز است اگر بدانید در زمان اجرای این نمایش نامه مشهور از یک پس زمینه حیرت انگیز و همچنین پشت صحنه های متحرک و جلوه های ویژه در کنار یک بالابر و همچنین یک بدلکار که آن روزها بازیگر سوم نامیده می شد، استفاده شده است. 
استفاده از ماسک های صورت نیز ابتدا در آمفی تئاتر دیونیسوس اتفاق افتاده است. ماسک هایی که در ابتدا بسیار ساده تر و کوچک تر بوده اند تا تماشاگران بتوانند با بازیگران ارتباط برقرار کنند و جای گریم این روزها را بگیرد. کم کم اما این ماسک ها نیز جای خود را به صورتک های پرطمطراق و بزرگتر می دهند که در سده های بعد به چشم می خورد. علاوه بر اجراهای ماندگار گاهی اوقات جلسات شور و رای گیری یونانی های دموکرات در این آمفی تئاتر برگزار می شده است به خصوص از زمانی که بنای Pnyx که محل برگزاری مراسم رسمی و دموکراتیک یونان بود دچار آسیب شد این مراسم مهم در آمفی تئاتر دیونیسوس برگزار می شد که نشان از اهمیت و جایگاه این بنا در یونان باستان داشته است. این بنای زیبا اما در دوران بیزانتین دچار آسیب های فراوان شد و برای سال های طولانی از یاد رفت. حالا اما این آمفی تئاتر باشکوه بیشتر به یک ویرانه می ماند اما دولت یونان در سال 2009 اعلام کرد که قصد دارد بخش هایی از این یادگار باستانی را ترمیم کند.
دیونیسوس در کنار آکروپولیس حالا جزو مشهورترین آثار باستانی آتن است اما اگر از قدمت این بنا چشم بپوشیم دیونیسوس به عنوان اولین آمفی تئاتر جهان، زادگاه نخستین تراژدی ها، محل تولد بنای آمفی تئاترهای یونانی، اولین گریم، اولین پشت صحنه، اولین جلوه های ویژه، نخستین اجراها، نخستین صداگذاری آنقدر در دنیای تئاتر و اجرا مهم است که هیچ بنایی با آن قابل مقایسه نیست. حتی استادیوم های فوتبال امروزی نیز بنایی درست شکل همین آمفی تئاتر یونانی دارند. سفر به آتن همیشه خدا پر از غافلگیری های تاریخی و باستانی است به خصوص اگر چنین پشتوانه پرباری پشت آن بنا پنهان شده باشد.
