قوم کرمانج و کردهای خراسان

تاریخچه و اصالت کرمانج و کردهای خراسان

اغلب کردهای کرمانج زبان ایران در مناطقی از خراسان شمالی زندگی می کنند. بنا به روایتی، شاه عباس کردهای شرق ترکیه را در زمان خود برای نگهداری و حفاظت از مرزهای ایران، به این محل منتقل نموده است. خان های بزرگ کرمانج، وظیفه مقابله با هجوم ارتش های ازبک، مغول و ترکمن را داشته اند. کرد بودن ابومسلم خراسانی و یا خاطرات تیمور در کتاب منم تیمور جهانگشا، نمایان این امر است که کردها قبل از دوره صفوی نیز در این مکان زندگی می کرده اند.

کرمانج کجاست؟

زعفرانلو، بزرگترین ایل کرمانج است که به ٣٢ شاخه تقسیم شده و در شهرهای اسفراین، قوچان، درگز، بجنورد، شیروان، فاروج و نیشابور زندگی می کنند. در این میان تجمع کرمانج ها بیشتر در شهرهای قوچان، شیروان، اسفراین و بجنورد دیده می شود.

طوایف کرد خراسان شمالی، در حقیقت از ایلات کرد عثمانی، موسوم به چشمگزک بودند. مذهب آنها شیعه بود. این ایلات در زمان صفویه وارد خاک شده و سپس به خراسان شمالی کوچ کردند.

جهل تا پنجاه درصد جمعیت ٨١١ هزار نفری خراسان شمالی را، کرمانج ها تشکیل می دهند. گویش کرمانجی، باعث جذابیت سخن گفتن کردهای خراسان شمالی در مقابل سایر افراد شده است. اما ایلات خراسان شمالی به چند دسته تقسیم می شوند. این دسته ها به شرح زیر هستند :

کیکانلو : در بخش شمال شرقی کشور و در شهرهای قوچان، آشخانه و بجنورد زندگی می کنند. کیکانلوها در زمان حکومت ناصرالدین شاه، به سه بخش بیچرانلو، کیکانلو و سیوکانلو تقسیم می شده اند.

قهرمانلو : اعضای این ایل بسیار مهم در جنوب قوچان و در شهرهای شیروان و اسفراین زندگی می کنند. آخرین رهبر این ایل به دستور رضا شاه در سال ١٣١٠ به قتل رسید.

میلانلو : یکی دیگر از ایلات مهم کرد خراسان شمالی، ایل میلانلو است که در اسفراین سکنی گزیدند. حدود ٨٠٪ مردم اسفراین را این ایل تشکیل می دهد.

توپکانلو : این ایل شهرت زیادی در کشور دارد، زیرا رهبر آن، فرهاد خان توپکانلو به همراه ولیخان قهرمانلو، قصد کشتن رضا شاه را داشتند. این ایل در قوچان، شیروان، اسفراین، چناران و بخش هایی از سبزوار و نیشابور ساکن است.

از دیگر ایلات مهم کرمانج خراسان شمالی می توان به زیدانلو، هودانلو، رشوانلو، قرباشلو و غیره اشاره کرد.

آداب و رسوم کرمانجی

کرمانج زبانان شمال شرقی کشور دارای رسم و رسوم متفاوتی هستند. برای مثال، کرمانج ها هر ساله در جشن نوروز، پس از تحویل سال نو، دهان خود را با آبنبات و شیرینی، به رسم شادی و خرسندی شیرین می کنند. در عشایر کرمانج، پس از تحویل سال یکی از پسران ایل، با گوسفند سفید رنگی وارد مکان زندگی خانواده ها می شود. عشایر کرمانج بر این باورند که قدم سبک فرد، باعث گذر خوش ایام خواهد شد. علاوه بر آن، طبخ برنج در شش شب ابتدایی سال، امری مرسوم بوده است. زیرا کرمانج ها بر این باور هستند که روح از دست رفتگانشان در شش شب اول سال به منزل آنها خواهد آمد.

1- آداب عروسی و ازدواج

عروسی و ازدواج های کرمانجی، تفاوت بسیار عمده ای با مراسم شادی در سایر مناطق کشور دارد. در گذشته هفت شبانه روز عروسی بر پا بوده است. با گذشت زمان این مدت به سه شبانه روز کاهش یافت. اما امروزه به دلیل شرایط معیشتی و تغییر فرهنگ، یک شبانه روز برای عروسی به شادی می پردازند. غذای عروسی کرمانجی، پلو به همراه گوشت تازه گوسفند است که اغلب توسط صاحبان مراسم عروسی ذبح می شوند.

زنان و مردان کرمانج با لباس های محلی زیبا، به رقص های سنتی و محلی می پردازند. سنت شه واش (شادباش) یکی دیگر از نمونه های رسوم کرمانجی است. امروزه می توان سی دی بسیاری از عروسی های کرمانج زبانان را به راحتی تهیه کرد.

2- کشتی با چوخه

یکی از آداب و رسوم مردمان کرمانج برگزاری مراسم کشتی با جوخه است. این ورزش به مانند سایر شاخه‌های دیگر کشتی همراه با رسم و مرام پهلوانی است. مراسم کشتی با جوخه که دارای طرفداران زیادی است هر ساله در شهرستان اسفراین در روزهای ١٣ و ١٤ فروردین برگزار می‌شود. لازم به ذکر است که ورزشکارانی از سایر شهرهای کشورمان در این مسابقه زیبا شرکت می‌کنند.

3- جشن‌های ملی

جشن‌های ملی در دیار کرمانچی‌ها با شکوه هر چه بیشتر توسط مردم اجرا می‌شوند. جشن شب یلدا یکی از مراسم‌هایی است که مردم آن را به شکلی سنتی و زیبا برگزار می‌کنند. شب یلدا یا همان اولین شب از چله بزرگ، در بین خانواده‌های کرمانچی با پذیرایی از مهمانان و دید و بازدید از یکدیگر انجام می‌شود.

کدو، لبو و چغندر از جمله خوارکی‌های مورد استفاده در شب یلدا  توسط مردم این دیار است. همچنین از تنقلات بومی منطقه مانند انگور، گردو، بادام و… برای پذیرایی از مهمانان خود در این شب زیبا استفاده می‌کنند. در ضمن در این شب بزرگترها با نواختن دو تار و اجرای رقص کرمانجی، فضایی شاد و مفرح را برای خانواده رقم می‌زنند.

لهجه و گویش کرمانجی

عشایر و ایلات خراسان شمالی با گویش کرمانجی صحبت می کنند. این گویش به دلیل عدم وجود رسم الخط مناسب، در خطر نابودی قرار دارد. شباهت برخی کلمات این گویش با کلمات فارسی، یادگیری آن را آسان نموده است. همچنین دستور زبان این گویش بسیار شبیه به زبان فارسی است. برای مثال :
اَز کرمانجِم
من کرمانج هستم

موسیقی محلی کردی کرمانجی

موسیقی کرمانجی خراسان دارای ابعاد متفاوت زیادی است. برخی از اشعار کرمانجی دارای عرفان و معنویات است و برخی دیگر از این اشعار، وصف حال عاشقان دل خسته است. اما به طور کلی می توان موسیقی این منطقه را به چهار دسته : دینی – بزمی – رزمی و سوگی تقسیم کرد.
اغلب نوازندگان کرمانج زبان از سازهایی نظیر دو تار، کمانچه، شش تار، قوشمه، سرنا و کرنای استفاده می کنند که در این میان دو تار و قوشمه دارای شهرتی جهانی هستند. گروه های هنری خراسان شمالی، به چند دسته تقسیم می شوند که در میان آنها “عاشق ها” و “بخشی ها” شهرت بیشتری دارند. “عاشق ها” نوازندگان حرفه ای هستند که این شغل را پشت به پشت، از پدران خود به ارث برده اند. این افراد رقص محلی کرمانجی را به جوانان آموزش می دهند.

پوشش و لباس زنانه کرمانج

پوشش کرمانجی دارای زیبایی های خاص خود است. تنوع در رنگ و نقوش روی لباس ها، ریشه در فرهنگ این اقوام ایرانی دارد. لباس کرمانجی زنان، از دو بخش گُراس (پیراهن) و شیلوار (دامن پر چین) تشکیل شده است. گُراس یک پیراهن ساده و تقریبا بلند است که یقه خاصی ندارد، ولی بر روی آستین و قسمت جلویی آن نوارهایی با رنگ های شاد دوخته شده است. شیلوار یا همان دامن کوتاه پر چین اغلب از جنس مخمل است. رنگ شیلوارها اغلب قرمز و بنفش انتخاب می شود تا نوارهای دوخته شده بر روی آن، بیشتر نمایان باشد.

علاوه بر لباس‌های زیبای که زنان این منطقه به عنوان پوشش اصیل خود استفاده می‌کنند، یاشار و سربند نیز جایگاه ویژه‌ای در فرهنگ پوشش زنان این قوم دارد. روسری بلند حریر یا یاشار پوششی است که زنان محلی برای پیچیدن به دور گردن خود استفاده می‌کنند. همچنین محکم کردن یاشار با استفاده از سربند ساتنی انجام می‌شود.

جلیقه یکی دیگر از بخش های لباس کرمانجی است که به وسیله سکه های قدیمی تزئین می‌شود. این بخش از لباس در اصطلاح با دِراو (پول سکه ای) پوشش داده می‌شود و در هنگام حرکت صدایی موزون را تولید می‌کند. چارق، کفش محلی کرمانج های خراسانی است که اغلب به عنوان سوغات قوچان است. این کفش های محلی زیبایی بسیار زیادی دارند.

لباس مردان کرمانج

مردان کرمانج نیز به مانند زنان از پوششی خاص و سنتی برخوردار هستند. علاوه بر پیراهن و شلوار و جوراب پشمی، کمربند و پتاوه نیز در پوشش اصیل و سنتی مردان این منطقه به چشم می‌خورد. مردان کرمانج از کمربند که دارای تزئیناتی زیبا است برای بستن روی شلوار و پیراهن استفاده می‌کنند. این کمربندها به کاهش خستگی در هنگام کار کمک می‌کنند.

پتاوه نیز نوعی پارچه دراز از جنس محکم کتان است. مردم کرمانج پتاوه را به صورت ضربدری دور ساق پای خود می‌پیچند. تزئینات روی پتاوه نیز در نوع خود بسیار زیبا و چشم‌گیر است.

مردان کرمانج اغلب از لباس هایی با دو بخش گُراس (پیراهن) و شَلار (شلوار) استفاده می کنند. تزئینات لباس مردان به نسبت لباس زنان کمتر است. مردان کرمانج در گذشته دستمال هایی شبیه به دستمال یزدی های امروزی به مچ دست خود می بستند. این امر مانع از فشار زیاد و خستگی دست در هنگام کشاورزی و یا حتی نوازندگی مداوم دو تار می شد.

لازم به ذکر است که امروزه از لباس‌های سنتی یاد شده بیشتر در مراسم عروسی و رقص و پایکوبی استفاده می‌شود.