توضیحات کلی
ایران همواره کشوری خواستنی بوده است، به طوری که در هر دوره از تاریخ عده ای قصد حمله به آن و تصرف بخش هایی از آن را داشته اند. اولین اقدامی که در مقابل حمله به ذهن می رسد دفاع است، گاهی ایرانیان مثال بارزی از این جمله که پیشگیری بهتر از درمان است شده و سعی در ساخت و ساز بناهایی داشته اند که درون ان به راحتی قابل دسترسی نباشد. برخی از این بناها بزرگ تر از آنچه تصور می کنید بوده و تمام یک منطقه یا شهر را در بر گرفته است تا از این طریق بتوانند دیار خود را از دست بیگانگان حفظ کنند.
نمونه ای بسیار کم نظیر از این دسته بناها که در گذشته های بسیار دور به دست معماران هنرمند ایرانی در کمال استحکام و پایداری ساخته شده و امروزه دومین دیوار دفاعی جهان لقب گرفته در شمال شرق ایران استان گلستان شهرستان گرگان قرار دارد. دیواری طولانی و بلندبالا که زمانی بهترین سیستم دفاعی محسوب می شده و صد البته که در زمان خود وظیفه اش را به نحو احسنت انجام داده و امنیت و اسایش را برای اهالی گرگان به ارمغان آورده است.
همان طور که می دانید دیوار چین (که همزمان با حضور اشکانیان در ایران ساخته شده) طولانی ترین دیوار دفاعی دنیاست، لذا دیوار بزرگ گرگان با طولی حدود 200 کیلومتر دومین دیوار طولانی دفاعی دنیا محسوب می شود اما از لحاظ بزرگی بین دیوارهای آجری دنیا رتبه اول را دارد. این دیوار حتی از دیوار دفاعی هادریان که توسط امپراتور هادریان در مرز انگلستان و اسکاتلند ساخته شده است نیز طولانی تر می باشد به همین دلیل دومین دیوار دفاعی جهان نام دارد. حتی اگر ویژگی دفاعی بودن دیوار بزرگ گرگان در قدیم را نادیده بگیریم و تنها به تاریخی بودن آن توجه کنیم می توانیم آن را سومین دیوار بزرگ تاریخ بدانیم و نامش را پس از دیوار چین با طول 6000 کیلومتر و دیوار سمیز آلمان با طول 548 کیلومتر بخوانیم. حال اگر به زمان ساخت دیوار بزرگ گرگان توجه کنیم باز هم می بینیم که در بین نمونه های موجود حرف ها برای گفتن دارد و بعد از دیوار چین و دیوار آنتونی یونان قرار می گیرد و از این بابت هم رتبه سوم را کسب می کند. 
ساخت دیوار بزرگ گرگان با این قدمت و عظمت حدود 90 سال به طول انجامیده و بزرگ ترین اثر معماری تاریخی ایران است. این بنا امروزه دارای ارزش و اهمیت فراوانی است، ارزشی که در همان سال 1378 به آن پی برده شده و در تاریخ 29 تیرماه این سال بنا را به ثبت ملی رسانده است. مصالحی که در این دیوار به کار رفته کاملا بومی و ساخت دست بومیان منطقه بوده به طوری که ساخت آجرهای خشتی و پخت آنها در کوره هایی در کنار همین دیوار صورت گرفته است. وجود شواهدی در این کوره ها و ۱۵۰ کارگاه ساخت آجر نشان از وجود یک کارگاه صنعتی بسیار بزرگ دارد. از طرفی بر آجرها اشکال مختلفی با انگشت ایجاد شده که به نظر می رسد علامت مخصوص کارگاه یا واحد شمارش آجرها باشد.
امروزه تنها بخش کوچکی از دیوار بزرگ گرگان باقی مانده و تمام شکوه و عظمت دیرینه ی آن قابل رویت نیست. باستان شناسان بعد از بررسی این دیوار تاریخی به این نتیجه رسیده اند که مهندسی امپراتوری ساسانی در آن زمان با مهندسی امپراتوری روم به شدت رقابت کرده و در مواردی نیز بهتر بوده است. شواهد بر جای مانده از ساخت دیوار گرگان نشان می دهد که اقدام به ساخت این بنا به هیچ وجه سرسری نبوده بلکه طبق یک طرح قبلی و با رعایت اصول کامل مهندسی و معماری صورت گرفته است. به عقیده ی کارشناسان ایران این دیوار یکی از آثار بی نظیر معماری در زمان قبل از اسلام است و می توان آن را برای ثبت در فهرست آثار میراث جهانی (یونسکو) کاندید کرد.
تاریخچه دیوار
تاریخ دقیق ساخت دیوار گرگان هنوز تعیین نشده است و بر سر آن اختلافات بسیاری وجود دارد. آنچه کاوشگران و باستان شناسان بر سر آن توافق دارند بازه زمانی 429 تا 615 میلادی می باشد. این در حالی است که اکثر تاریخدانان معتقدند که ساخت و بازسازی این دیوار به زمان انوشیروان ساسانی در بازه زمانی 531 تا 579 میلادی می رسد. از طرفی گردیزدی تاریخ نگار ایرانی شروع ساخت دیوار را به یزدگرد اول و اتمام آن را در زمان انوشیروان می داند. عده ای دیگر معتقدند پسر بهرام گور ساسانی (۴۵۹- ۴۳۸ میلادی) ساخت دیوار را آغاز کرده و شاه پیروز ساسانی (۴۸۴- ۴۵۹ میلادی) آن را تمام کرده است. عده دیگری ساخت دیوار را به اواخر دوره ی ساسانی نسبت می دهند. مارکوارت در کتاب شهرستان های ایران معتقد است ساخت این دیوار متعلق به یزدگرد است. سعید نفیسی در کتاب تاریخ تمدن ایران ساسانی تعمیر و نوسازی دیوار را توسط مازیار (فرمانروای طبرستان) می داند. ابن اسفندیار، نویسنده کتاب تاریخ طبرستان (پدر تاریخ مازندران) و رابینو، نویسنده ی دوره ی قاجار هر دو ساخت دیوار را به فرخان بزرگ از سلسله دابویگان طبرستان نسبت می دهند.
از طرفی بسیاری از کارشناسان معتقدند که دیوار گرگان و دیوار چین در یک زمان یعنی در زمان حضور اشکانیان در ایران ساخته شده اند. آنها بر این اعتقادند که دلیل ساخت دیوار گرگان مقابله با هجوم هپتال ها بوده که به صورت ایلی زندگی می کردند و به دنبال مراتع بهتر به مرزهای شمالی ایران حمله می بردند.
باستان شناسان ایرانی و بریتانیایی با آزمایش خاکسترها و زغال‌های باقی مانده از کوره های آجرپزی در نزدیکی دیوار، قدمت آن را قرن پنجم و ششم میلادی تخمین زده اند. آنها معتقدند آجرهای سرخ رنگ این دیوار نشانه قدمت آن در دوره ی ساسانی است.
با اینکه باستان شناسان قدمت دیوار بزرگ گرگان را به زمان ساسانی نسبت می دهند اما اشایی مانند سفال خاکستری و قرمز دوره اشکانی این اعتقاد را به چالش می کشد و آنها را به شک می اندازد این در حالی است که تعداد زیادی سفال قرمز دوره ساسانی به همراه شیشه و فلز مربوط به آن زمان نیز در این مکان یافت شده است. اما تمام آنچه موجود است از محافظت شهر گرگان توسط این دیوار به مدت حداقل یک قرن خبر می دهد.
مشخصات دیوار گرگان
با توجه به نتیجه تحقیقات زیادی که راجع به دیوار تاریخی گرگان توسط کارشناسان مختلف انجام شده است امروزه می توان اطلاعاتی در مورد مشخصات این دیوار در اختیار داشت.
طول
همان طور که تعیین تاریخ دقیق ساخت و بازسازی دیوار گرگان جای شک و تردید دارد و نظرات مختلفی در مورد آن بیان شده است تعیین طول دقیق این دیوار نیز که به صورت شرقی – غربی واقع شده بسیار مورد بحث و بررسی بوده و است. در ابتدا محمد یوسف کیانی، باستان شناس ایرانی در سال۱۳۵۰ بعد از انجام مطالعاتی طول دیوار را ۱۷۵ کیلومتر بیان کرد. اما انجام مطالعات بعدی توسط دیگر کارشناسان طول های بسیار متفاوتی از 31 تا ۱۱۲۳ کیلومتر را برای آن عنوان کرد. دلیل بیان این بازه بزرگ از اعداد نابودی بخش هایی از دیوار در طول زمان های مختلف است.
با وجود تمام اختلافاتی که در مورد طول دیوار وجود دارد اتفاق نظرهایی هم موجود است از جمله اینکه همه معتقدند ۳۰۰۰۰ سرباز می توانستند جهت دفاع از شهر در طول این دیوار مستقر شوند. از طرفی وجود آجرهای قطعه قطعه شده، عوارض مصنوعی در راستای طول دیوار، نوشته های تاریخی و همچنین حفاری های محمد یوسف کیانی در دهه ی ۵۰ هر یک نشانه ای از عرض ۱۰ متری دیوار است. این در حالی است که بررسی های انجام شده در محدوده شهرستان کلاله گلستان نشان می دهد که در قسمت های شرقی دیوار که در نواحی کوهستانی واقع شده است عرض دیوار نهایتا به 2 متر می رسد.
ارتفاع
جنس
جنس دیوار نیز از دیگر مواردی است که در آن اختلاف نظر وجود دارد. تاریخ نگاران و جغرافی دانان ایرانی جنس دیوار را از سنگ و سرب، ابن فقیه از آجر و آهک، فردوسی از سنگ و گچ و نجیب بکران از خشت پخته می دانند. از طرفی ثعالبی جنس بخشی از آن را از سنگ مرمر عنوان کرده است.
با تمام اینها آنچه امروزه از این دیوار در روستای گوگجه در شمال شهرستان کلاله باقی مانده است، آجرهای بزرگی است که در ساخت دیوار به کار رفته است. این در حالی است که باستان شناسان داخلی و خارجی از دانشگاه های ادینبورگ و دورهام اعلام کرده اند که در ساخت این دیوار از ده ها میلیون قالب آجرِ ۲۱ تا ۲۴ کیلوگرمی با ابعاد ۱۰*۴۰*۴۰ و ۱۰*۳۸*۳۸ و ۱۰*۳۷*۳۷ و ۱۰*۲۰*۴۰ سانتی متر استفاده شده است. آنچه به عنوان ملات بین آجرها استفاده شده است از جنس گل و آهک به قطر ۱ تا ۲ سانتی متر می باشد. با این ملات آجرها به شکلی کاملا منظم و دقیق و بسیار محکم بر هم قرار گرفته اند. استحکام فوق العاده دیوار گرگان با وجود استفاده از تنها آجر مهندسی نابی را می طلبد چون حتی در ساخت دیوار چین به عنوان بزرگترین دیوار دفاعی دنیا علاوه بر آجر از سنگ و چوب نیز استفاده شده است.
اطلاعات تکمیلی
بهترین قسمت از گرگان که می توان دیوار تاریخی آن را دید منطقه‌ی پیشکمر در شمال شرق کلاله، شمال گنبد به سمت کلاله، مراوه تپه، روستای تمرقره‌قوزی می باشد. برای رفتن به این منطقه به سوی استان گلستان بروید و با پشت سر گذاشتن آزادشهر و مینودشت خود را به کلاله برسانید. سپس به سمت پیشکمر و روستای تمرقره قوزی حرکت کنید. فاصله این روستا از گرگان ۹۶ کیلومتر، از کلاله ۵۷ کیلومتر و از گنبد کاووس تنها ۱۹ کیلومتر است. با توجه به وضعیت آب و هوای منطقه شمال بهترین فصل برای سفر و دیدن از دیوار اوایل پاییز و اوایل بهار است. در کنار بازدید از دیوار تاریخی گرگان، می توانید از گنبد قابوس، تالاب آلماگل و زیارتگاه خالد نبی نیز دیدن کنید و البته از طبیعت شمال بسیار لذت ببرید.
