آتشکده ها یا نیایشگاه های زرتشتی، را می توان از جمله بناهای تاریخیِ مورد توجه گردشگران معرفی نمود. این آثار نمادین که به نوعی اعتقادات ایرانیان باستان را نیز منعکس می نمایند، معمولا دارای شکل و ساختار یکسانی بودند. به طور معمول هر آتشکده دارای هشت درگاه و نیز چند اتاق هشت گوش بوده است، که آتشدان نیز در مرکز بنا قرار می گرفت. آتشِ آتشکده همواره در جایگاهی خاص نگهداری می شده است. امروزه ساختار منحصر به فرد این نوع بناها که آثار نمادین معماری مذهبی ایران باستان به شمار می آیند، در کانون توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار گرفته است. سرزمین ایران دارای آتشکده های بسیاری می باشد که برخی در گذر زمان مورد تخریب قرار گرفته و برخی نیز خاموش شده اند. در این مبحث سعی نمودیم تا ضمن معرفی مهمترین آتشکده های ایران، به آتشکده های فعال ایران نیز اشاره نمائیم. لذا گردشگران و علاقه مندان با شناخت آتشکده های معروف ایران، می توانند از طریق رزرو هتل های ایران، خصوصا رزرو هتل در یزد از این آثار دیدن نموده و لحظات خاطره انگیزی را در همجواری این بناهای تاریخی – آئینی تجربه نمایند.
آتشکده چیست؟ (منشاء و پیشینه ی آتشکده های ایران)
واژه ی آتشکده به معنای خانه ی آتش است. و برگرفته از فاری میانه «آتخش کدگ» و «کدگ آتش» می باشد. در متون متاخر دوره ساسانی تا اوایل دوره اسلامی آتشکده ها را با نام «مان آتش» و خانه آتش معرفی نموده اند. واژه های جدید تر نیز «آتش خانه» یا «آتش خان» است که همگی معنای آتشکده را می دهند. زرتشتیان ایران از واژه ی «درمهر» و «دربی مهر» برای نام آتشکده استفاده کرده اند. پژوهشگران جدید غربی نیز، عموما از عبارت معبد (پرستشگاه آتش) برای نام آتشکده استفاده می کنند. از نظر باستان شناسان به مجموعه بناهای مذهبی شامل چهار تاقی«آتشگاه» اتاق های جانبی آن مانند «یزشن گاه» (جایگاه آتش) و دیگر اتاق های جانبی، «آتشکده» گفته می شود.
به نظر بیشتر پژوهشگران، منشاء آتشکده ها که ساختار کلی آن شامل چهار تاقی همراه با دالان یا اتاق های اطراف است، به دوره های هخامنشی و اشکانی باز می گردد. آپادانا در شوش ، شامل اتاق مربع شکل ستون داری است که راهرویی آن را احتاطه نموده است. از نمونه های دوره اشکانی نیز، میتوان به معبد هترا که مربوط به قرن اول میلادی است، اشاره نمود که آن هم شامل فضای مربع شکلی است که دالان هایی در چهار سوی آن قرار دارند. اما این که چه زمانی ساخت آتشکده در ایران آغاز شده، هنوز اتفاق نظر وجود ندارد. 
آندره گدار معتقد است که در همان بدو ورود آیین زرتشت، آتشکده ها وجود داشته اند و این دیدگاه عموما توسط پژوهشگران بعدی نیز مورد قبول واقع شده است. اما « ویکاندو» با دلایل متعددد ثابت نمود که در اوایل دوره ی زرتشتی، آتشکده وجود نداشته است. « مری بویس» نیز معتقد است بنای معروف آپادانا در شوش که اکنون تخریب شده است، نخستین آتشکده در ایران بوده است.. این آتشکده متعلق به زمان اردشیر دوم می باشد. مطابق این نظریه آغاز ساخت آتشکده را، باید قرن 4 ق.م و از زمان اردشیر دوم به بعد دانست. در خصوص ارتباط بین انواع آتشکده ها و ساختار گوناگون معماری به دست آمده از آن، چنان که «شیپمن» نیز متذکر می شود، هنوز نمی توان دقیقا اظهار نظر نمود.
در متون زرتشتی مانند بندهشن از سه آتشکده بزرگ به نام آذرگشنسب که آتشکده ی خاص جنگاوران بوده است. و آذر فرنبغ که آن را آتشکده ی خاص موبدان معرفی نموده اند و آذر برزین مهر که آن نیز آتشکده ی خاص دهقانان و کشاورزان معرفی شده است، در کنار آتش هرمز و آتش بهرام یاد شده است. تنها آتشکده ایکه دقیقا با داده های باستان شناسی تطابق داده شده است و پژوهشگران مختلف بر سر آن اتفاق نظر دارند، همان آتشکده ی آذر گشنسب است که آن را با آتشکده ی به دست آمده از تخت سلیمان مطابقت داده اند.
آتشکده های فعال ایران
آتشکده ی تهران ( نیایشگاه آدریان) : آتشکده ی تهران که با نام های معبد آدریان، معبد زرتشتیان، مسجد زرتشتیان،آدریان و …. نیز معروف است، تنها آتشکده ی شهر تهران می باشد. قدمت این بنا را حدود صد سال عنوان نموده اند. این محل عبادتگاه زرتشتیان و محل نگهداری آتش می باشد. آتشکده ی تهران از جمله آتشکده های مورد توجه گردشگران بوده و در تهران، خیابان جمهوری، خیابان میرزا کوچک خان، پلاک 4 واقع شده است. معبد آدریان دارای شماره ثبت ملی 7442 در تاریخ 11/12/1381 می باشد. اغلب زرتشتیان بنای معبد آدریان را، معبِد تلفظ می نمایند. و آتش آن را، آتش سپندینه (مقدس) عنوان می نمایند. برخی منابع آغاز بنای آتشکده ی تهران را 23 مرداد سال 1293 و توسط کیخسرو شاهرخ ذکر نموده اند که در آذرگان 1296 خورشیدی به اتمام رسیده است. آتشکده ی تهران که شامل چندین ساختمان می باشد، در زمینی به ابعاد حدود 54*24 متر و مساحتی حدود 1300 متر مربع ساخته شده است. 
دیوار بیرونی بنای آدریان دارای تزئینات آجر کاری های زیبا می باشد. و بالای درب ورودی آن که یک در چوبی است، کتیبه ای با سنگ مرمر قرار دارد که در دستان دو فرشته واقع شده اند. حیاط این آتشکده به مانند آتشکده ی شهر یزد، دارای حوضی بیضی شکل می باشد، که معمولا با شمعدان هایی زیبا تزئین شده است. در محوطه ی این بنا تعدادی درختان زیبای کاج قرار دارند. بنای آتشکده در مرکز مجموعه واقع گردیده است، که حدود 204 متر مساحت دارد. ساختمان اصلی نگهداری آتشِ این نیایشگاه دارای نمایی سفید رنگ است که در بالای دیوار نیز دارای کنگره هایی می باشد. تعداد شش ستون که طرح هایی قاشقی دارند، در جلوی در ورودی آن قرار گرفته است. در دو طرف ایوان نیز دو شبه ستون قرار دارد . ایوان شرقی بنا نیز دارای سر ستون هایی به شکل چهار سرگاو می باشد. این حیوان در آئین زرتشتی نماد آفرینش به شمار می آید. بنای مذکور دارای نماسازی و تزئینات بسیار زیبا و متعددی می باشد. و از این منظر مورد توجه گردشگران بوده است.
آتشکده ی یزد: این آتشکده سالیان متمادی مورد توجه گردشگران استان یزد می باشد. برخی منابع عنوان نموده اند که آتشکده ی یزد حدود 1531 سال روشن باقی مانده است. آتشکده ی مذکور محل نگهداری آتش مقدس و نیایشگاه است، که امروزه از جاذبه های گردشگری شهر یزد به شمار می آید. آتشکده ی یزد دارای اتاقی است که در آن آتشی قرار دارد. این آتش مقدس همواره روشن می باشد. آتش مذکور را شعله ای از آتش کاریان معرفی نموده اند. در این آتشکده تابلوی معرفی بنا قرار دارد که تاریخچه ی آتش آن را به طور کامل شرح داده است.
آتشکده ی آذر گشنسب: این آتشکده که در استان آذربایجان غربی واقع شده است، از بزرگترین و مشهور ترین آتشکده ها در منطقه ی فلات ایران به شمار می آید. آتشکده ی مذکور حدود 45 کیلومتری شمال شرق تکاب واقع شده است. آتشکده آذر گشنسب از آتشکده های مورد احترام پادشاهان ایران باستان بوده است. این آتشکده در نزدیکی محوطه ی باستانی تخت سلیمان واقع شده است و بسیار مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی می باشد. قدمت آن را بیش از 3000 سال عنوان نموده اند . برخی منابع بانی این بنا را کیخسرو پسر سیاوخش عنوان نموده اند. در گذشته کاخ های با شکوه بسیاری در اطراف این آتشکده وجود داشته است. این بنا در همجواری دریاچه چیچست واقع شده است.
آتشکده ی آذر برزین مهر: این آتشکده یکی از سه آتشکده ی مقدس ایران به شمار می آید. و در شهر نیشابور واقع شده است. منابع موجود تاریخ این بنا را به زمان اشو زرتشت نسبت داده اند. مسعودی در کتاب مروج الذهب عنوان نموده است که این آتشکده توسط فریدون شاه ساخته شده است. همچنین ذکر شده است که آتش آن را از طوس خراسان آورده و در بخارای ایران قرار داده اند.
آتشکده ی کوسان: آتشکده ی کوسان در روستای کوهستان و در شهرستان بهشهر مازندران واقع شده است. اثر مذکور دارای شماره ثبت ملی 5410 به تاریخ 15/12/1380 می باشد. این آتشکده را متعلق به دوران ساسانی می دانند. ظهیر الدین آن را «کوسان» عنوان نموده است. نقشه ی این بنا به ابعاد 8/5*8/5 متر می باشد. مصالح آن نیز از سنگ و ساروج بوده و نمای بیرونی دیوار های بنا با سنگ های منظم هندسی ساخته شده است. آتشکده ی کوسان را معاصر با کیوس فرزند بزرگ قباد که برادر انوشیروان ساسانی بوده است، می دانند. و گفته شده در دوران شهریاری وی در طبرستان ساخته شده است.
آتشکده ی آتشگاه در اصفهان: این آتشکده در غرب اصفهان و در جاده ی اصفهان – نجف آباد واقع شده است. آتشکده ی آتشگاه با منار جنبان همجوار بوده و بر بلندای تپه ای سنگی و کم ارتفاع واقع شده است. بنای مذکور را یکی از هفت آتشکده ی بزرگ ایران در دوران قباد ساسانی معرفی نموده اند . این بنا درای آتشدانی بزرگ و مدور است، که دریچه های متعددی در آن تعبیه شده اند. مصالح آن شامل خشت های گلی خام، گِل، سنگریزه و نی های ساحل زاینده رود می باشد. آتشکده ی آتشگاه دارای پایه های بزرگ و خشتی بوده و در بالا نیز ستون هایی محکم تعبیه شده است، که در روزگاران قبل اتاق هایی نیز بر فراز آن قرار داشته اند.
آتشکده ی کرکویه در سیستان و بلوچستان: این آتشکده به آتشکده ی کرکوشاه معروف بوده و در غرب روستای خمک واقع شده است. استخری آتشکده ی کرکویه را نخستین راه اتصال سیستان به هرات عنوان نموده و موقعیت آن را در سه فرسنگی سیستان معرفی نموده است. قدمات این آتشکده را زمان کیخسرو دانسته و گفته شده تا حدود قرن هفتم هجری آباد بوده است.
بر مبنای توصیفات قبلی، اثر تاریخی مذکور دارای دو قبه ی بزرگ بوده که بر هر قبه ی آن شاخی چون شاخ گاو بزرگ قرار داشته است و آتشگاه در زیر قبه ها واقع بوده است. آتشکده ی کرذکویه تا قرن 17 هجری آباد و زیبا بوده است. حتی عنوان شده فردوسی جهت نوشتن شاهنامه نزد موبد این آتشگاه آمده بوده است. بنا دارای یک دیوار خشتی – چینه ای می باشد.
