قلعه بهستان؛ کهن دژ زنجان

واژه ی قلعه، معرب واژه ای پارسی کلا، کلاک و کلات است، در زبان فارسی و در گذشته بیشتر از واژه های دز و دیز برای بیان این مفهوم استفاده می شد، همچنان که در بسیاری از نام های جغرافیایی ایران می بینیم، در نام هایی مانند دزفول به معنای پل قلعه و دیزج به معنای قلعه ی کوچک، دز و دیز در بیان مفهوم قلعه یا دژ به کار رفته است. گاهی اوقات این واژه برای تمام استحکامات به کار می رود، از آن جا که قلعه به معنای جایگاهی مستحکم است، به همین دلیل دربعضی جاها در معنای اصلی خود به کار نرفته و استفاده از آن به اشتباه رایج شده است. بنابراین باید توجه کرد که معماری قلعه ویژگی های مشخصی دارد و به همه ی استحکامات اطلاق نمی شود. هر چند بر طبق مطالعات منسجم خاستگاه قلعه به اروپا برمی گردد، اما آثار و شواهدی از وجود قلعه های بسیار قدیمی در ایران موجود است، که ساخت و طراحی چنین استحکاماتی را در دوره های ماد، هخامنشی و ساسانیان تایید می کند.

در واقع در مکان های مختلف جهان، بناهای مشابهی که دارای ویژگی های استحکامی و سایر مشخصات توصیفی مربوط به مفهوم قلعه می باشند، در دوره ها و شرایط مختلف ایجاد شده اند. دژها در همه ی دوران ها طیفی از اهداف مختلف را برآورده می کردند که عبارت بودند از: اهداف نظامی، حکومتی و اجرایی. به مرور زمان دژها کاربرد و اهمیت نظامی خود را ازدست دادند و در نتیجه قلعه ها از آن پس به عنوان اقامتگاه و مظاهر قدرت اهمیت پیدا کردند. اما در تاریخ ایران قلعه ها، هرگز کاربرد دفاعی و نظامی خود را از دست ندادند و تا زمان تخریب بر داشتن همان ویژگی استقامت کردند. قلعه بهستان استان زنجان نمونه ای از قلعه های بسیار کهن ایران باستان است و ما در این مقاله می خواهیم به پیشینه و ویژگی های قلعه بهستان ماهنشان زنجان بپردازیم. . شما می توانید با رزرو آنلاین هتل های زنجان آسوده خاطر و هوشمندانه سفر کنید. ایران هتل آنلاین با رزرو هتل بزرگ زنجان سفر خوبی را برای شما آرزو می کند.

قلعه بهستان در شهرستان ماه نشان استان زنجان و در کنار رود قزل اوزن قرار دارد، قدمت دقیق این قلعه که در سال 1356 در فهرست آثار ملی ثبت شده است، همچنان در پرده ی ابهام است، به طوری که در متون مختلف زمان ساخت آن را به دوره ی مادها، هخامنشیان و ساسانیان نسبت داده اند. قلعه ی بهستان یکی از 20 قلعه ی تاریخی شهرستان ماه نشان استان زنجان است که دوران استفاده از آن ها تا قرن پنجم هجری قمری تخمین زده می شود. حاکمان در آن دوره با توجه به شرایط زمانی خاص آن زمان، دست به ساخت این قلعه زدند تا از خود و مردم در برابر دشمنان دفاع کنند. این قلعه چندین طبقه دارد. طبقات بالای قلعه ی بهستان جهت دفاع و طبقات پایین تر به عنوان زاغه و محل نگهداری آذوقه ساخته شدند. سازندگان این قلعه با توجه به طرح اولیه ای که در نظر داشتند، شروع به کندن کوه و تخلیه ی سنگ ها و خاک ها کردند و به این ترتیب اتاق ها را به وجود آوردند، به مرور زمان که به تعداد اتاق ها افزوده شد آن ها راه های ارتباطی بین آن ها را به صورت دالان به بنا اضافه کردند.

پیشینه ی تاریخی قلعه بهستان
برخی از کارشناسان بر اساس شواهد و آثار برجا مانده بر این باورند که اولین سازندگان این دژ مادها بوده اند. به عقیده ی آن ها مادها از طریق مصب و کناره های رود قزل اوزن وارد فلات ایران شدند و در روستای مادآباد واقع در 15 کیلومتری ماهنشان مستقر شدند. وجود قلعه ی تاریخی و دفاعی بهستان در 12 کیلومتری ماهنشان، اثری است که معماری خاص و هنرمندانه ی آن ها را به نمایش گذاشته است. اما این باور هنوز به اثبات نرسیده و آن چه باستان شناسان در مورد پیشینه ی آن اثبات کرده اند، این است که قدمت این دژ به دوره ی هخامنشیان می رسد. همچنین با بررسی های کاوشگران مشخص شد که این قلعه تا دوره ی پس از اسلام و تا قرن پنجم نیز کاربرد داشته است.

معماری قلعه بهستان
فضای کلی قلعه ی بهستان شامل سه قسمت است : دالان ها، اتاق ها و راه پله ها

اتاق ها: اتاق ها شامل اتاق های بزرگ و کوچک می شوند.
اتاق های بزرگ: اتاق های این قلعه اندازه ی یکسانی ندارند، به طوری که در یکی از کاوش ها، اتاقی با ابعاد 5 در 6/20 که ارتفاع آن از کف تا سقف 2/7 متر بوده و سقف مسطحی داشته مشاهده شده است. در قسمت انتهایی بعضی از این اتاق ها فضایی به ابعاد 1 در 1 متر تعبیه شده است.
اتاق های کوچک: در ابعاد این اتاق ها نیز اندازه ی یکسانی دیده نمی شود، اندازه ی یکی از آن ها 2 در 2/50 متر و ارتفاع آن 2/40 می باشد، تعدادی از این اتاق ها سقف چیزه دار و چناقی دارند و و در دو سمت ورودی اتاق ها، گوی های مثلثی شکل کوچک یا مدوری کنده شده که پیه سوزها بر روی آن قرار بگیرند، همچنین دریچه هایی در اتاق ها وجود دارد که برای تامین روشنایی اتاق ایجاد شده است تعداد این دریچه ها به نسبت بزرگی اتاق بیشتر می شود.

پله ها: وجود راه پله های بسیار در این قلعه با عرض یک متر که با الهام از سبک معماری دوره اسلامی ساخته شده اند و در حال حاضر غیر قابل استفاده هستند باعث شده تردد در این مسیر به علت صعب العبور بودن غیر ممکن شود، بنابراین تنها راه رسیدن به بالای قله از طریق کوهنوردی می باشد. این دژ دارای راه پله های زیگ زاگی در ضلع های شرقی و غربی است که در گذشته از پایین ترین قسمت شمالی آغاز می شد، اما امروزه به علت فرسایش طبقات زیرین آن تردد در این مسیر خطرناک و غیرممکن است. ورودی راه پله ی ضلع شمال غربی قلعه یکی از مناطق دست نخورده ی دژ بهستان است، بالای این ورودی به شکل طاق محراب های مساجد دوران اسلامی تزئین شده است. اجرای این طرح که از مشخصه های معماری دوره ی اسلامی است یادآور کوچه های سرپوشیده و طاق دار این دوران می باشد.
قسمت بالای قلعه ی بهستان با گچ اندود شده و داخل آن حوضی از جنس سنگ و ساروج با ابعاد 7 در 3 متر قرار دارد. آب این حوض با لوله های گلی نیم متری به نام گنگ آب تامین می شد.

سفال: وجود سفالینه های بدون لعاب و ساده که با نقوش هندسی مزین شده اند و سفال هایی با نقوش کنده کاری شده زیر لعاب سبز و کرم خودنمایی می کنند، قدمت این دژ را برای ما روشن می سازد. این آثار متعلق به قرن پنجم هجری و همزمان با دوره ی اسلامی می باشند و با توجه به گمانه زنی های متخصصین، در جهت نیاز حاکمان به داشتن جایگاه مستحکم و مناسب دفاعی، در دوران اسلامی احداث شده اند. همچنین مطالعات و بررسی های انجام شده در مورد قلعه های استان زنجان نشان می دهد که قلعه ی بهستان دارای مرکزیت سیاسی و اداری بوده است و به عنوان مکانی برای استقرار حاکم محلی احداث شده است. این آثار و شواهد حاکی از آن هستند که این دژ یک پناهگاه مستحکم برای اهالی روستا بوده و طبقات فوقانی قلعه به بخش های سیاسی و اداری و جایگاه حاکم اختصاص داشته است و طبقات زیرین حکم انبار و زاغه را داشته است و ساکنین دام و غلات خود را در آن نگهداری می کردند.

عوامل تخریب قلعه بهستان: این قلعه به علت دو عامل اساسی در معرض تخریب و نابودی است. این دو عامل عبارتند از:
عوامل طبیعی: همچون سرما، وزش باد های تند، باران و برف از مهمترین عوامل فرسایش وتخریب بناهای تاریخی به شمار می روند. اما در مورد قلعه ی بهستان عامل دیگری هم وجود دارد و آن عبور رودخانه ی قزل اوزن از دامنه ی قلعه است، که در طی زمان آب رودخانه در مسیر خود باعث شستشوی دیواره ی قلعه و فرسایش آن شده است.
عوامل انسانی: بی توجهی به آثار تاریخی و استفاده های نادرست از این بناها باعث تخریب تدریجی این بنا و بسیاری از بناهای کهن شده است. به طوری که امروزه دسترسی به بالای قلعه فقط با کوهنوردی امکان پذیر است.