کاخ عالی قاپو اصفهان، شمه ای از معجزه هنر و معماری ایرانی

آدرس: اصفهان، میدان نقش جهان، روبروی مسجد شیخ لطف الله
ساعات بازدید: 9 الی 17

نام گذاری کاخ عالی قاپو

همه چیز از زمانی آغاز می شود که شاه عباس کبیر، پادشاه مقتدر صفویه، اصفهان را به قزوین برای پایتختی مناسب تر می بیند و بساط انتقال پایتخت حکومت قدرتمندش را به اصفهان فراهم می کند. کاخ ها و درباری درخور در اصفهان ساخته می شود و دور تا دور میدان نقش جهان بازار، مساجد و مدرسه ساخته شد. بدین ترتیب پایتختی قدرتمند و وسیع شکل می گیرد که بنابر اعتراف جهانگردان آن روزها آنقدر بزرگ و مجهز بود که کمتر پایتختی در جهان به گرد پایش می رسید؛ اما این دربار و کاخ پادشاهی نیازمند یک ورودی شکوهمند بود که شایسته دم و دستگاه صفوی باشد، آن هم در روزهایی که عثمانی ها رقیب و دشمنی قدرتمند برای ایرانی ها بودند و کاخ ها و عمارت های بسیار باشکوهی داشتند. عالی قاپو در ضلع غربی میدان نقش جهان و روبه‌روی مسجد شاهی شیخ لطف الله درست همان چیزی بود که شاه عباس مد نظر داشت.

در وجه تسمیه عالی قاپو دو نظریه مشهور وجود دارد. اول اینکه شاه عباس کبیر به سبب ارادتی که به امام اول شیعیان داشته است دری نقره ای را پیشکش حرم شریف کرده و درب سابق را برای تبرک دستگاه حکومتش به اصفهان منتقل نموده ودر محل ورودی کاخ ها در میدان نقش جهان نصب می کند. در این نظریه عالی قاپو در واقع همان ترکیب علی و قاپو (قاپو در زبان ترکی به معنای در است) است که اشاره به در علی دارد. اما در نظریه دوم عالی به معنای بلند و رفیع و قاپو به معنای در است و این ترکیب معنای درگاه بلند را می رساند که برگرفته از ورودی های باشکوه دربار عثمانی است که به هنگام ورود به دربار پادشاهی باید با حالت تعظیم و کمی خمیده وارد کاخ های سلطنتی شوید؛ این کار نشانگر اقتدار، شکوه و کرنش در برابر این دستگاه حکومتی است.

مراحل ساخت کاخ عالی قاپو

اگر نگاهی به سابقه تاریخی و زمان ساخت این عمارت باستانی بیاندازید بنابر نظر برخی مورخین سر از دوران تیموریان در می آورید که بنایی یک طبقه و ساده در محل فعلی عمارت قرار داشته است. شاه عباس کبیر در این طبقه تغیرات چشمگیری را ایجاد کرده و پایه عالی قاپو را بنا می کند؛ یک بنای دو طبقه با ارتفاعی 13 متری که بیشتر به یک مستطیل شباهت داشته است. پس از آنکه پایتخت دوران پیشرفت و گسترش را می گذارد و میدان نقش جهان مهم تر و پررنگ تر می شود حتما ورودی عمارت شاهی نیز باید باشکوه تر و شکلی درخور پیدا کند؛ بنابراین عمارت گسترش می یابد و چند طبقه دیگر به بنا افزوده می شود و ورودی کاخ عالی قاپو تبدیل به عمارتی 5 طبقه می شود. یک ایوان نیز به بنا افزوده می گردد که دید مناسبی را رو به میدان نقش جهان فراهم می کند. طاق نماهای دو طرف ورودی کمی به داخل میدان کشیده می شوند و شکل کلی عمارت تغییر می کند. حالا کاخ عالی قاپو محل پذیرایی از برخی میهمانان و گاهی اوقات جلوس پادشاه است. پله های مارپیچ شما را از طبقه همکف به پشت بام بنا می رسانند و بین طبقات جابه‌جا می کنند.

زمان می گذرد و بازهم یک طبقه دیگر به بنا اضافه می شود که بسیار متفاوت تر از سایر طبقات عمارت است و در بین مردم به تالار موسیقی شهرت می یابد؛ اما تغییر کاربری میدان نقش جهان و برگزاری مراسم رژه سربازان و یا مسابقات چوگان سبب می شود تا ایوانی بزرگ با چشم اندازی مناسب در کاخ ساخته شود که نسبت به بناهای اطراف عمارت بیرون زدگی قابل توجهی داشت. ایوانی با ستون های متعدد چوبی که نمای عمارت را دچار تغییرات اساسی کرد. یک راه پله زیبا و آراسته نیز به یکباره شما را از طبقه همکف به این ایوان می رساند که بسیار جالب توجه است. بعد از آنکه همه چیز در زیبایی و کارایی به غایت رسیده بود یک سیستم آبرسان و فواره ای با حوضی مسی در میانه میدان، ظرافت و هنر را در عمارت فاخر عالی قاپو به اوج می رساند. چیزی که در انتها حاصل می شود، کاخی شکوهمند با ارتفاع 48 متر است که یک سر و گردن از تمام بناهای پایتخت صفوی بلندتر می باشد. از عجایب عمارت عالی قاپو همین بس که از نمای روبه‌رو در میدان نقش جهان بنایی دو طبقه، از پشت عمارتی پنج طبقه و از طرفین بنایی چهار طبقه به نظر می رسد، حال آنکه این کاخ زیبا شش طبقه است.

گرچه آغاز و پایان ساخت عمارت هنوز مبهم است اما آنطور که باستان شناسان و کارشناسان امر اذعان دارند، بنا در ربع اول قرن یازدهم هجری قمری و در زمان شاه عباس اول ساخته شده و تا زمان سلطنت سلطان حسین صفوی، آخرین پادشاه سلسله صفویه، همواره مورد گسترش و مرمت بوده و ساخت و پرداخت آن نزدیک به یک قرن زمان برده است. با افول سلسله صفویه روزگار خوش کاخ عالی قاپو نیز به پایان می رود و در دوره قاجاریه به سبب سکونت حاکم وقت اصفهان در آن، نقاش ها و تزئینات بنا آسیب می بیند و در برخی نقاط یک پوشش گچی بر روی دیوارها نقش می بندد. با این وجود هنوز هم زیبایی ها و تزئینات فاخر عمارت عالی قاپو کاملا پابرجا بوده و هر بیننده ای را مسحور خود می کند. در سال 1006 ه.ق شاه عباس صفوی با برگزاری جشن نوروز در این عمارت زیبا رسما عالی قاپو را افتتاح می کند.

تزیینات و معماری کاخ عالی قاپو اصفهان

طبقه اول

سردر ورودی در طبقه اول بنا قرار دارد. سردری از جنس سنگ سماق که محل احترام بسیاری بوده است به طوری یکی از جهانگردان عصر صفویه در خاطرات خود چنین بیان می کند که خود پادشاه نیز به هنگام عبور از آن همیشه پیاده عبور می کرده و هیچ کس حق نداشته پایش را بدون اجازه در آن بگذارد؛ همچنین این سردر محل تحصن و حاجت گرفتن نیز بوده است. حدیث شریف “انا مدینه العلم و علی بابها” نیز با کاشی کاری ظریف زینت بخش ورودی عمارت است. ورودی، طاقی بلند بالا دارد که در اصطلاح معماری جناغی نامیده می شود. با عبور از سردر دو اتاق در دو طرف بنا به چشم می خورند. آنطور که از ظواهر امر پیدا است یکی از اتاق ها متعلق به رئیس دیوانخانه و محل رسیدگی به شکایات و دیگری متعلق به قاپوچی باشی دربار بوده است. این طبقه با گچ بری های خاص آراسته شده که کشته بری نامیده می شوند؛ گچ بری های ظریف با نقوش اسلیمی و طرح گل و بلبل. اگر در یک گوشه از این طبقه بایستید و چیزی را نجوا گونه زمزمه کنید، یک نفر دیگر در گوشه مقابل صدای شما را تمام و کمال دریافت خواهد کرد؛ بنابراین آنطور که به نظر می رسد در این طبقه همه چیز باید تحت نظر می بوده حتی نجواها.

طبقه دوم

راه پله های پیچ درپیچ و ساده در دو طرف عمارت شما را به طبقه دوم می رسانند. طبقه ای با پنج اتاق که تو در تو هستند و البته سقفی به غایت زیبا که درست به نقش و نگار فرش های ایرانی می ماند آن هم با طرح هایی کاملا ظریف. چهار فیل گوش در این طبقه به چشم می خورد که نمایانگر چهار فصل سال هستند و با طرح پرندگان، درختان و گیاهان طبیعت را به زیبایی تمام به تصویر می کشد. این طبقه محل اقامت خدمتکاران و نگهبانان بوده و راهرو ساده و پیچ درپیچ ورودی این طبقه نیز موید این امر است.

طبقه سوم

تصویرسازی های این طبقه شاید کار دست رضا عباسی هنرمند مشهور و پرآوازه دوران صفوی باشد. طرح گیاهان، پرندگان و حیوانات با رنگ آمیزی های خاص، جای جای دیوارها به چشم می خورد و شما را به دنیایی دیگر می برد. هیچ نقطه ای از این طبقه عاری از طرح و نقش نیست. شگفتی این طبقه احداث دو نیم طبقه بر بلندای تالار است که طبقات چهارم و پنجم را پدید آورده است.

طبقه چهارم و پنجم

شش اتاق تشکیل دهنده این طبقه هستند که با دو راهرو به یکدیگر راه می یابند. تالار از این طبقه به خوبی و با تمام جزئیات پیدا است. طبقه پنجم نیز محل استراحت پادشاه و زنان حرمسرا بوده است که با انواع نقاشی های ظریف و چشم نواز آراسته شده است. این دو طبقه از نمای شمالی و جنوبی عمارت قابل رویت نیستند.

طبقه ششم

شگفت انگیز ترین طبقه این کاخ استثنایی طبقه ششم آن است؛ طبقه ای با 14 اتاق و البته تزئیناتی استثنایی که چشم هر بیننده ای را میخکوب خود خواهد کرد. اگر سرتان را بلند کنید و نگاهتان را به سقف بدوزید گچ بری هایی را خواهید دید که به اصطلاح تنگ بری نامیده می شوند. گچ بری هایی به شکل ظروف و صراحی که بسیار شگفت انگیز هستند. این طبقه حبس الصوت، سفره خانه و چینی خانه نیز نامیده می شده است. تنگ بری علاوه بر زینت دادن این طبقه، نوعی سبک معماری است که سبب سبک شدن کلی طبقه ششم شده است؛ البته استفاده از این اشکال سبب گیر انداختن صدای های منعکس شده و ارائه یک صوت بی نقص نیز می شود. یک نظریه دیگر بر این عقیده استوار است که نوای موسیقی این طبقه شما را به دنیایی معنوی و فرامادی سوق می دهد و این اشکال نمایانگر دنیای معنوی هستند. طبقه ششم دو برجک نیز دارد که برجک شاهی نامیده می شوند. 117 پله مسیری است که از شما را از طبقه همکف به پشت بام عمارت می رساند.

ایوان عالی قاپو

کلام پایانی