قنات زارچ یزد؛ میراث کهن ایران باستان

ایرانیان باستان از هزاران سال قبل دست به ابتکار جدیدی زده بودند؛ ابتکاری که آن را می توان ابداعی بی نظیر در تمام جهان دانست. آن ها با تجربه و دانشی که در این زمینه داشتند دریافتند که می توان آب های زیرزمینی را جمع آوری کرد و به سطح زمین رساند. ایرانیان این آب ها را که در طول سال همچون چشمه های طبیعی بدون هیچ کمکی بر زمین جاری می شد قنات یا کاریز نامیدند. این قنات ها مانند قنات زارچ یزد اختراع مقنیان ایرانی هستند و استفاده از آن ها در بخش هایی از ایران هنوز مرسوم است؛ لازم به ذکر است در برخی از مناطق خشک و کم آب، قنات ها یکی از ارکان اصلی کشت و زرع به شمار می رود. یزد شهری است که مانند یک نگین باارزش در دل کویر می درخشد و زیبایی های بسیاری دارد. ایران هتل آنلاین با رزرو آنلاین بهترین هتل های یزد مانند هتل صفائیه یزد در سفر شما به این شهر همراهتان خواهد بود.

این اختراع بی همتا که از زمان های دور به شهرت جهانی دست یافته است، عمق تفکر ایرانیان را در استفاده از آب های زیرزمینی و حفظ و هدایت آن ها نشان می دهد. در واقع ایرانیان در یافتن محل و موقعیت قنات ها بسیار تبحر داشتند و توانایی آن ها در انتقال آب های زیرزمینی زبانزد عام و خاص بود؛ همچنین در شهرهای کویری و فلات ایران که دوره بارندگی کوتاه و دوره گرما طولانی وطاقت فرسا بود، ساخت قنات یک موهبت محسوب می شد.

با اینکه اولین قنات ها در شمال غرب ایران و حوالی مرز ترکیه ساخته شده اند، اما در شهر کویری یزد که به شهر قنات ها نیز معروف است یکی از طولانی ترین و قدیمی ترین قنات های جهان را می توان یافت. این قنات که زارچ نام دارد، در چهلمین اجلاس میراث جهانی یونسکو که در سال 2016 برگزار شد به عنوان طولانی ترین قنات ایران در فهرست آثار جهانی به ثبت رسید. این میراث کهن ایرانی که شیوه ساخت آن از نسلی به نسل دیگر منتقل شده بود، نمونه برجسته ای است که معماری یا تکنولوژی هوشمندانه ایرانیان باستان را به جهانیان معرفی می کند.

شهرزارچ با قدمت بیش از سه هزار سال از مناطق کهن در مرکز ایران محسوب می شود؛ این شهردر پنج کیلومتری شهر یزد قرار گرفته است. قنات زارچ 3500 قدمت دارد و در عمق 23 متری زمین حفر شده است. طول مسیر قنات زارچ از کوه های فهرج تا زارچ است که حدود 100 کیلومتر می باشد؛ این مسافت قنات زارچ را به طولانی ترین قنات دنیا تبدیل کرده است. لازم به ذکر است در مسیر قنات زارچ بیش از 2115 حلقه چاه قرار دارد.

از ویژگی های جالب توجه این قنات مقطع مربعی آن است چرا که سایر قنات ها مقطعی بیضوی یا دایره وار دارند. این ویژگی نشان می دهد که پیشینه حفر قنات یاد شده به دوره زرتشتیان بر می گردد و مطالعات تاریخی درباره قنات زارچ این احتمال را تقویت می کند که قنات مذکور در حدود سال های 1300 میلادی مورد بهره برداری قرار گرفته است. پس از ورود اسلام به ایران مسجد جامع یزد نیز در محدوده قنات زارچ ساخته شد و چند میله چاه قنات در محدوده این مسجد قرار گرفت تا آب انبار مسجد را پر کرده و آب برای وضو و نمازگزاران در دسترس باشد.

قنات زارچ از حوالی روستای فهرج سرچشمه می گیرد؛ این قنات پس از طی روستاهایی مانند خویدک، دهنو و اکرمیه وارد شهر یزد شده و پس از گذر از مسجد جامع از شهر یزد خارج و به سمت زارچ حرکت می کند. لازم به یادآوری است مسیر حرکت دقیق، حدود و مشخصات این قنات در سند مالکیت آن ثبت شده است. برای یافتن آدرس دقیق قنات زارچ روی نقشه می توانید از راهنمای مسیریابی کمک بگیرید و محل دقیق آن را پیدا کنید.

مظهر این قنات در شهر زارچ واقع شده و دارای سه شاخه یا تونل زیرزمینی جدا از هم می باشد که تونل های آن: شیرین، شور و ابراهیم خویدکی نام دارند؛ تعداد میله چاه هایی که در طول این سه شاخه حفر شده، بیش از یک هزار حلقه تخمین زده می شود که در نوع خود بی نظیر است. شاخه شور قنات زارچ از پایاب مسجد جامع یزد می گذرد؛ این پایاب در حدود 60 پله دارد که دسترسی به آب قنات را میسر می کند. دلیل شوری آب این شاخه آن است که چاه اصلی یا مادر چاه در منطقه ی آب شور قرار گرفته و آب آن نسبت به دو شاخه ی دیگر دارای کیفیت نامطلوب تری است.

دو شاخه شیرین و ابراهیم خویدکی، شاخه هایی هستند که در حال حاضر خشک شده اند و هم اکنون تنها شاخه شور به طول 72 کیلومتر آبدهی دارد که آبدهی آن در بالادست قنات 60 لیتر در ثانیه و در مظهر قنات 28 لیتر در ثانیه است. از آب قنات زارچ 800 خانوار کشاورزی استفاده می کنند. تعداد مالکان آن ده نفر و اراضی تحت کشت 40 هکتار است. مدیریت، حفظ، نگهداری، تقسیم و توزیع آب به عهده شورای قنات زارچ است که پنج نفر عضو آن بوده و به وسیله مالکان و شاربین قنات انتخاب می شوند.

دو نفر از محل سرچشمه زارچ و سه نفر از محل توده زارچ برای شورا انتخاب می‌شوند. شورای قنات یک نفر را به عنوان نماینده تام الاختیار به مدت یک سال انتخاب و معرفی می کند تا از همه مالکین و شاربین خودیاری جمع کرده و رابط بین کشاورزان و ادارات باشد. این نماینده جهت حفاظت، نگهداری و حفر پیشکار قنات ( به محل انتهای قنات در کوره پس از مادر چاه را پیشکار می گویند) مقنی و کارگر قنات استخدام می کند تا آن ها تمام کارهای لازم را انجام دهند. از طرف شورای قنات دو نفر به عنوان میراب جهت توزیع و تقسیم آب قنات، یکی در محل سرچشمه و دیگری در محل توده زارچ به مدت یک سال انتخاب می شوند.

فناوری ساخت قنات که در اوایل هزاره اول پیش از میلاد در مناطق خشک و کوهستانی ایران گسترش یافته بود، به کشاورزان این مناطق اجازه داد تا بتوانند در دوره های طولانی خشکی که دسترسی به آب مشکل است به کشت و زرع بپردازند؛ این فناوری خارق العاده سالیان سال مورد استفاده مردم و کشاورزان بود و زندگی در اقلیم گرم وخشک را برای کویر نشینان آسان می کرد؛ اما در سال های اخیر که مزایای قنات ها به فراموشی سپرده شده است، این ابداع بی نظیر دچار مرگ خاموشی شد و به از بین رفتن برخی از قنات ها انجامید.

یزد یکی از شهرهای باستانی کشورمان ایران است که در بسیاری از ایام سال پذیرای گردشگران مختلف می باشد. جاهای دیدنی یزد به قدری زیادی است که در یک سفر کوتاه چند روزه نمی توان از همه آن ها بازدید کرد. برای مثال بازدید از قنات زارچ یزد که 3500 سال قدمت دارد ممکن است یک روز کامل از شما زمان بگیرد.