محله فهادان
یزد را همه ما می شناسیم، سرزمینی اسرارآمیز و موطن مردمانی که دریادلی را از کویر آموخته اند. سرزمینی که مردمانش مثال کویر یکدست و بی آلایشند و وقار و متانت کویر را یکجا به ارث برده-اند. این را می شود از کوچه ها و خانه های خشتی مردمان این دیار فهمید که به سان خاک اهل هیچ تظاهری نیستند. یزدی ها خوب آموخته اند تا در طول این چند هزار سال قدمتشان چطور حرمت آب را در این سرزمین عطشناک گرامی بدارند و با مشقاتی گاه خارج از حد تصور قنات را به تمام جهانیان معرفی کردند. یزدی ها آفتاب را هم به زانو درآورده اند و با بادگیرهایشان باد را هم رام دست خود کرده اند. یزد، نخستین شهر خشتی جهان و دومین شهر تاریخی ثبت شده جهانی را خیلی ها در تمام دنیا می شناسند. شهری پر از داشته های تاریخی و چشم نواز که گاه حیرت زده تان می کند. اگر دست به دست ما بدهید عازم محله فهادان می شویم، یکی از همان محله های قدیمی و تاریخی یزد که اصلا نمی دانیم دقیقا چند قرن قدمت دارد اما بناهای تاریخی پر و پیمانش نشان از قدمت چند صد ساله اش دارد و خیلی ها می گویند روزگاری یکی از محله های اعیان نشین یزد بوده-است. خانه ها و عمارت های تاریخی این محله شاید مهر تاییدی بر این فرضیه ها باشد. در کنار این عمارت ها آب انبارها، بقعه ها، مساجد و مدارس تاریخی در کنار بازارچه ها نشان از شور زندگی در فهادان دارد. اما فهادان به واسطه داشتن یک بنای تاریخی و ارزشمند که در بین ابنیه های تاریخی یزد برای خودش جایگاهی دارد هم بسیار ارزشمند است. بقعه دوازده امام یزد با آن ظاهر ساده و وسعت نه چندان زیادش یکی از مهم ترین ابنیه های تاریخی کشورمان نیز است. این اهمیت از آن بابت است که این بنا قدیمی ترین بنای شناسنامه دار دوره تاریخی پس از اسلام یزد است.
بقعه دوازده امام
کمی بالاتر از مدرسه ضیائیه یا همان زندان اسکند جایی در نزدیکی حسینیه فهادان، بنایی خشتی به چشم می خورد که گنبدی کم خیزی بر فراز آن قرار گرفته است. بنایی مربع شکل که هیچ گونه کاشی کاری بر فراز گنبد آن به چشم نمی خورد. نزدیکتر که می شوید طاق نماهای بلند در کنار قاب-بندی هایی زیبا بر روی اضلاع این بنای آجری به چشم می خورد که آن را با سادگی تمام آراسته-اند. گویی در داخل برخی قاب ها کتیبه ای نصب بوده که امروزه اثری از آن ها باقی نمانده است. یک پنجره کوچک و مشبک نیز بر فراز هر یک از اضلاع به چشم می خورد که هم وظیفه تامین نور داخل بنا و هم تهویه هوا را بر عهده داشته است. 
کمی که سرتان را بلند بکنید بر فراز این اتاق مربع شکل یا همان گنبدخانه، گنبدی قرار دارد که ساقه کم ارتفاع آن کاملا هشت ضلعی است. بر روی هر یک از اضلاع این هشت ضلعی نیز سه طاق نمای کوچک تعبیه شده است. بر فراز این ساقه نیز گنبدی کم خیز و ساده به چشم می خورد. گنبدی تک پوسته که برخی معتقدند شاید دو پوسته بوده و لایه بیرونی به مرور زمان از بین رفته است. این گنبد کم خیز با یک قوس جناغی در ابتدای کار شصت سانتی متر ضخامت دارد اما در انتها این ضخامت به نزدیک بیست سانتی متر می رسد. قطر گنبد نیز 8.5 متر است و از مرتفع-ترین نقطه گنبد تا کف گنبدخانه نیز 12 متر فاصله است.
این بنا که بقعه دوازده امام نامیده می شود بنایی است که نیمه نخست سده پنجم هجری قمری و در دوره حکومت آل کاکویه در عهد سلجوقی ساخته شده است. بنایی که همان ظاهر ساده و آراسته اش هنر معماری سلجوقی را به رخ می کشد. چهار طاقی که از سه طرف باز و از طرف قبله بسته است. درگاه های ورودی هم که در ضلع شرقی و غربی بوده اند در گذر زمان مسدود شده و تنها یک درگاه ورودی باقیمانده است. هر یک از اضلاع این گنبدخانه یازده متر طول دارد اما در محوطه داخلی اندازه هر یک از اضلاع به 8.25 متر می رسد. 
با ورود به داخل این گنبد خانه آن هم از درب عبوری کوچکش در ضلع شمالی درست در ضلع جنوبی محرابی به چشم می خورد که هنوز هم آثار کاشیکاری های زیبای آن به چشم می خورد که به نظر متعلق به قرن هشتم است. کاشی هایی که اغلب رنگ لاجوردی و فیروزه ای و گاه سبز و زرد و سفید به کار رفته در آن ها بسیار چشم نواز است، حتی با وجود آسیب های شدید. محراب با گچ-بری های متعدد بیش از یک متر در دل دیوار فرو رفته و بر فراز آن گچ بری هایی جذاب به چشم می خورد که نمایانگر هنر هنرمندان عصر سلجوقی است. در انتهای محراب سنگ مرمر مزین به صلواتی بر چهارده معصوم قرار گرفته است. سنگ قبر شیخ احمد فهادان هم که روزگاری در این قسمت قرار گرفته چیزی در حدود یک قرن پیش از آرامگاه وی که در نزدیکی بقعه دوازده امام بوده به این مکان انتقال داده شده بود که متاسفانه امروزه اثری از آن به چشم نمی خورد. به نظر می رسد قبل از این واقعه نیز سنگ قبر دیگری در محراب بوده که آن هم به سرقت می رود!
اما وجود این محراب سبب شده تا این نظریه نیز قوت بگیرد که این بقعه یک مسجد متعلق به سده های دوم و سوم هجری قمری است و احتمالا محراب در دوره علویان ساخته شده است و این بنا در واقع در ابتدا یک مسجد بوده است. در مورد گچبر های محراب نیز نظریه های زیادی وجود دارد و برخی آن ها را برگرفته از گچ بری های دوره ایلخانی می دانند. به نظر می رسد زیرگنبدخانه سردابی قرار داشته که ورودی اش در کنار محراب بوده و در گذر سال ها به طور کلی مسدود شده-است.
کف بنا هم همانند دیوارها آجری است و برای پوشش دیوارها از گچ استفاده شده است. ملات آهک با کاهگل و گاه هم با چربی حیوانی نیز برای استحکام بنا به کار رفته گرچه حالا با گذر بیش از هزار سال از ساخت این بنای ارزشمند ردپای نشست و ترک بر جان این اثر تاریخی پیدا شده است. کاشیکاری ها از دیگر زیبایی های این بنای جذاب و تاریخی اند که هنوز هم بر بلندای دیوارها به چشم می خورند.
کتیبه ها
در این بنای زیبا چهار کتیبه به چشم می خورد. سه کتیبه بر روی دیوارها و یک کتیبه که درست پای حلقه گنبد نقش بسته است. بر روی یکی از کتیبه ها آیه مبارکه 163 سوره بقره، بر روی کتیبه ای دیگر آیه شریفه 65 سوره غافر نقش بسته است که با رنگی روشن بر روی زمینه ای تیره بسیار چشم نواز است. یکی از کتیبه های روی دیوارها نیز نام بانیان ساخت مسجد و تاریخ ساخت را بر روی زمینه ای سفید با رنگی لاجوردی حک شده است. کتیبه دور گنبد نیز آیه شریفه آیة الکرسی را با همان رنگ زیبای لاجوردی به تصویر کشیده است که با خط کوفی معشق بسیار دیدنی است. سال ها گذر زمان سبب شده تا بقعه بارها مورد بازسازی قرار بگیرد و لایه های گچی متعددی بر روی نقش و نگارهای رنگین این گنبدخانه کشیده شود اما هنوز هم زیبایی های آن قابل تشخیص است.
معماری گنبد
آنچه این گنبدخانه را که شاید روزگاری بخشی از یک مجموعه وسیعتر بوده است را بر سر زبان ها انداخته معماری گنبد آن است. بنا کردن گنبد بر روی هشت ضلعی که خود بر فراز یک چهار ضلعی قرار گرفته است. سرتان را که بلند کنید به یکی از مفاهیم عمیق معماری ایرانی زل زده اید. ساخت این شاهکار با گوشه سازی ترمبه پتکانه آغاز شده است. گوشه سازی فرآیندی است که در آن چهارگوشه به هشت گوشه و سپس به 16، 32 و بالاتر تبدیل می شود تا در نهایت به دایره برسد. ترمبه نیز در لغت به معنای چیزی جمع شده است اما در معماری یعنی کنجی که جلو آمده باشد. پتکانه نیز به چندین ردیف طاقچه گفته می شود که روی هم ساخته شده و کم کم با بالارفتن ارتفاع جلو آمده باشند. پتکانه سبب می شود تا فرآیند گوشه سازی تکمیل شده و گنبد بر فراز اتاق مربعی شکل بگیرد. هرچه به انتهای گوشه سازی نزدیک می شویم طاقچه ها ظریف تر شده و قوس های ظریف تری پیدا می کنند به نوعی که آن ها را در نگاه اول با مقرنس اشتباه می گیرید. شاید همین تکنیک سبب تولد مقرنس شده باشد. قدیمی ترین نمونه از ترمبه پتکانه در معماری ایرانی همین بقعه دوازده امام است که در دوره سلجوقی به اوج پختگی خودش رسیده است.
نامگذاری بنا
اینکه این بنا چرا به بقعه دوازده امام شهره است هنوز هم بطور قطع مشخص نیست اما گویا این نام بعد از دوره صفوی رایج شده است ودر کتیبه های موجود در بنا از آن تنها با عنوان قبه یاد شده-است. برخی معتقدند آل کاکویه دارای تمایلات شیعی بوده و این بنا را به عنوان یادبودی برای امام دوازدهم شیعیان ساخته اند. اما برخی هم معتقدند که بر خلاف نام بقعه هیچ فردی در اینجا به خاک سپرده نشده است و اگر سنگ قبری در این قبه قرار دارد در سال های پس از ساخته شدن بنا به آن انتقال داده شده است. برخی اما نظر دیگری دارند و معتقدند شاید این بنا در واقع آرامگاه یکی از نوادگان امام جعفر صادق(ع) است که در برخی منابع اگرچه به محل دفن دقیق وی اشاره نشده اما از محله فهادان یزد نامبرده شده و اشاره شده که وی در آنجا عبادتگاه یا صومعه ای داشته است و این بنا در واقع همان عبادتگاه است. گمانه زنی هایی هم مبنی بر دفن فردی با نام ابوجعفر علاالدوله در این مکان وجود دارد که بانی ساخت این بنا بوده و زمین این بقعه را وقف کرده است. به نظر برخی ها هم این مکان بر بقایای یک آتشکده ساسانی ساخته شده است. برخی دیگر هم معتقدند مردم آن دوران به پاس احترام به مقام دوازده امام معصوم شیعیان برخی بناهای مذهبی را به همین نام می خواندند و به عبارتی پیشکش ساحت این حضرات مقدس می نمودند.
تاریخچه بقعه
بر اساس کتیبه موجود در داخل مسجد این بنا که از آن به عنوان قبه یاد شده است در رمضان سال 429 هجری قمری ساخته شده است. درست مصادف با روزهایی که حصار و برج و باروها و دروازه های شهر در حال ساخته شدن بوده است. در این کتیبه از دو نفر با نام های ابومسعود ابونجم بدر و ابویعقوب اسحاق فرزندان ینال نامبرده شده است. آنطور که به نظر می رسد این دو نفر از درجه داران حکومت امیر عضدالدین علاءالدوله ابوجعفر کاکویه حاکم وقت یزد بوده اند. این دو برادر در ساخت باقی بناهای آن دوره شهر یزد نیز سهیم بوده اند به طوری که برای مثال در کتیبه ای که از یکی از دروازه های تاریخی یزد به نام حظیره بدست آمده در سال 432 هجری قمری از این دو برادر در کنار نام دو فرد دیگر به عنوان سازندگان دروازه نامبرده شده است. بنای بقعه دوازده امام از آن سان که قدیمی ترین بنای تاریخ دار دوره اسلامی یزد است از ارزش و جایگاه بالایی برخوردار است. این بقعه دومین گنبد تاریخ دار ایران نیز هست و به دلیل معماری خاص و جالبش در معماری اسلامی نیز جایگاه ویژه ای دارد.
سرزمین موج های آبی مشهد
1403-07-09
