بند ماهی بازان شوشتر

به پشتوانه تمدنی چندهزار ساله سرزمین آبا و اجدادی مان پر از جاذبه های تاریخی است که به آن ها می بالیم. جاذبه های تاریخی ای که گاه هوشمندی سازندگان شان هوش از سرتان می پراند و هنوز که هنوز است آوازه خلاقیت و کارایی شان دهان به دهان می چرخد. گاهی اما تاریخ جایی در پیچ و خم طبیعت با آن گره خورده و شگفتی مضاعفی خلق کرده است. آنقدر شگفت که شما را به تحسین این اعجاز طبیعی و تاریخی برمی انگیزد و لبخندی از سر رضایت بر لبانتان می نشاند و نشانمان می دهد که نسل های گذشته چطور از داشته های طبیعی برای برآورده کردن نیازهایشان استفاده می کردند. مثل غارهای دستکند که روزگاری هم مکانی برای زندگی بوده و هم مکانی برای عبادت. کاخ ها، قلعه ها، آتشکده ها، تپه های باستانی، بندها و کلی جاذبه تاریخی دیگر در گوشه و کنار کشورمان جاخوش کرده اند که هرکدامشان دنیایی از دانش، هوشمندی و افسانه های شنیدنی را در دلشان پنهان کرده اند. در میان این حجم انبوه از شگفتی ها و داشته های تاریخی این بار عازم جنوب کشورمان می شویم. به سرزمینی که روزگاری محل شکل گیری تمدن های شکوهمندی بوده و نخستین تمدن ها را در دل خود جای داده است. شوشتر شهری که در منابع تاریخی حسابی خودش را به رخ می کشد و اغلب به داشتن یک سیستم آبی هوشمندانه و حیرت انگیز در میان جهانیان شناخته می شود مقصد این باره ماست. اگر نام بند خداآفرین شوشتر را شنیده اید و به دنبال دیدن عجایب شوشتر هستید حتما تا آخر این سفر با ما همراه باشید. قصد رزرو هتل های شوشتر را هم اگر داشته باشید از هتل گرگر شوشتر گرفته تا اقامتگاه های سنتی دلچسب این شهر گزینه های پیش روی شما برای اقامت در این شهر جنوبی است.

شوشتر شهر عجایب
شوشتر تکه ای از خوزستان است که در دامان زاگرس بلندبالا آرمیده است. شهری در شمال خوزستان که به گفته برخی باستان شناسان نخستین سکونت گاه های بشر در ایران جایی در حوالی این شهر بوده است و خیلی ها هوشنگ پیشدادی پادشاه باستانی و افسانه ای را بنیان گذار این شهر می دانند و برخی هم ردپای همسر یزدگرد سوم را به تاریخ این شهر و بنیان گذاریش می کشانند. شاید جالب باشد اگر بدانید در برخی کتب تاریخی شوشتر را جزو نخستین شهرهایی دانسته اند که بعد از طوفان مشهور نوح باز بر روی زمین نقش بسته است. خیلی ها می گویند شوشتر شهری وسیع با شش دروازه بوده است و در واقع شش در نام داشته است و به مرور زمان شوشتر نامیده شده است برخی دیگر هم معتقدند که شوشتر پس از ویرانی شوش ساخته شده است و در واقع بهتر از شوش بوده است و حالا شوشتر نامیده می شود. برخی ها هم به دنبال ردپای عیلامی ها و شهر گمشده شان شوشتر را همان شهر باستانی عیلامی ها آدامدن می دانند و معتقدند شوشتر بعد از عیلامی ها و در دوران شکوهمند هخامنشی بار دیگر نرم نرمک رو به آبادانی رفته است. اگرچه شکوه شوشتر در دوره هخامنشی و اشکانی اثبات شده است اما همه کتب تاریخی و آثار تاریخی برجای مانده از عهد ساسانی مهر تاییدی بر شکوه بی مانند شوشتر در این دوره تاریخی است. سازه آبی هوشمندانه شوشتر یادگاری شگرف از عهد ساسانی است که هنوز هم ساز و کارش هوش از سر خیلی ها می پراند و البته در دوره هخامنشی پی ریزی شده و در نهایت در دوره ساسانی به مرحله بهره برداری رسیده است. اینکه بشر آن روزها با امکانات محدود روزگاران کهن چنین سازه دقیق و کارآمد و در عین حال زیبایی را پدید بیاورد شگفت آور است. شگفت آورتر آنکه آدم های آن دوران تصمیم می گیرند تا رودخانه ای دستکند و مصنوعی بوجود بیاورند و شاخه ای از کارون آن روزها جدا کرده و سازه آبی شان را تکمیل کنند. در گوشه و کنار این شاهکار آبی با آن آبشارها و آسیاب های آبی خارق العاده اش نکات لطیفی جاخوش کرده است که دیدنشان در کنار طبیعت سرسبز و دلربای شوشتر خالی از لطف نیست. همین سازه آبی هوشمندان سبب شده است تا شوشتر را موزه صنعت آب ایران باستان بنامند.

نهر گرگر، رودخانه ای مصنوعی با هزاران سال قدمت
گرگر همان رودخانه مشهور و دستکندی است که درباره اش به گفتگو نشستیم. شاید در نگاه اول تصور اینکه این نهر روزگاری با دست انسان ها حفرشده آنقدرها هم قابل باور نباشد، ولی یادمان باشد اراده آدم ها کوه ها را هم جابجا می کند! گرگر رودخانه ای مصنوعی است که از کارون سوا شده است. برای جدا کردن این نهر کوچک از رودخانه خروشان کارون بندی با نام بند میزان بر روی رودخانه کارون ساخته می شود. براساس نظریه های تاریخی بند میزان در دوره ساسانیان و به دستور شاپور اول ساسانی ساخته شده است. بند میزان کارون را به دو قسمت چهاردانگ و دو دانگ تقسیم می کند. بخش چهار دانگش را شطیط و بخش دو دانگش را گرگر می نامند. گرگر پس از سواشدن از کارون صد کیلومتر بعد بازهم به کارون می پیوندد. اما علت این جدایی هوشمندانه بهره مندی از آب کارون در زمین های کشاورزی جنوبی شوشتر، تامین آب شرب، راه اندازی آسیاب ها با نیروی آب و کنترل سیلاب های شاخه های متعدد کارون بوده است که شوشتر را از هر طرفی احاطه کرده بودند. اگر خوب به دیواره های نهر گرگر نگاه کنید هنوز هم ردپای کلنگ زنی آدم های عصر باستان را خواهید دید. نهر در طول این مسیر صد کیلومتری عرض های متفاوتی دارد و بیشترین عرض آن هم در نزدیکی آبشارها و آسیاب های مشهور شوشتر است که قریب به نود متر است آن هم با عمقی یازده متری. گرگر که درست از وسط شوشتر عبور می کند در مسیر عبوری اش سرسبزی و زندگی را به ارمغان آورده و چشم اندازی زیبا خلق کرده است پس از جدا شدن از کارون در حدود یک کیلومتر بعد به سد گرگر برخورد می کند، از سه تونل دستکند که هرکدام نام های مختلفی دارند عبور می کند، پره آسیاب ها را با قدرت می چرخاند، به دیواره صخره ها برخورد کرده و در نهایت در غالب چندین آبشار به مسیر خود ادامه می دهد. در این مسیر طولانی بخش های مختلفی قریب به یکصد بنای مختلف به چشم می خورند که هرکدامشان برای خود نام و نشانی دارند، مثل بند میزان، و یکی دیگر از بخش های جذابی که گرگر در مسیر یکصد کیلومتری خودش پشت سر می گذارد بند خداآفرین است که خیلی ها با نام بند ماهی بازان می شناسندش. جاذبه ای طبیعی و با کمی دخل و تصرف انسانی که بسیار زیبا و حیرت انگیز است و حاصل تقابل هنرمندانه آب با صخره های سنگی و دست های توانمند انسان های عصر کهن است. تقابلی چند هزار ساله که حاصلش بسیار چشم نواز و البته هوشمندانه است. بندی که نه تنها سدی در مقابل آب بوده بلکه همانند اغلب بندهای ان دوران نقش پلی عبوری را نیز داشته است.

بند ماهی بازان
بند همان سد امروزه است. مانعی که بر سر راه رودخانه ها ساخته می شد و آب را پش دیوارهای مستحکم این بندها به زانو درمی آورد. بند ماهی بازان هم در دشت ماهی بازان بر روی نهر دستکند گرگر ساخته شده است. بند ماهی بازان که امروزه در مجاورت روستای گاومیش آباد قرار گرفته است در واقع یک عارضه کاملا طبیعی بوده است که به هنگام حفر کردن رودخانه گرگر کاملا کارایی این عارضه طبیعی را که در جنوب شوشتر قرار داشته است را مد نظر گرفته بودند. رشته سنگی یکپارچه و ماسه ای که در مسیر نهر گرگر سبب بالاآمدن سطح آب و متعاقبا بالاآمدن فشار آب می شده است. این رشته سنگ یکپارچه که به صورت جنوب شرقی به شمال غربی بر روی مسیر نهر گرگر قرار گرفته است پانصد متر طول و چیزی قریب به دو متر عرض و دو متر ارتفاع دارد و کل عرض رودخانه را دربر می گرفته و پایه اصلی شکل گیری بند یا همان سد بوده است. آنطور که از شواهد امر پیداست جاهایی که صخره از مقاومت بالایی برخوردار نبوده است یا دارای حفره هایی ناخواسته بوده نیز تعمیرشده و با سنگ های مقاوم مستحکم شده است تا قدرت لازم برای ایستایی در برابر فشار آب را داشته باشد. سد یا بند خداآفرین به صورت نعل اسبی بوده است تا فشار آب در ابتدا و انتهای سد که کوتاه تر از سایر بخش های سد ساخته شده بوده است سبب شکسته شدن سد و تخریب آن نشود. جنس بند از جنس سنگ های ماسه ای است و عبور آب در طی سالیان متمادی سبب شده تا نقوشی عجیب و زیبا بر روی بدنه این بند طبیعی نقش ببندد که بسیار زیبا و چشم نواز است. بر روی این صخره طبیعی حیرت انگیز دیواره هایی ساخته شده است که مانع از خروج آب می شود. از این دیواره های ساخته شده تنها دو بخش باقی مانده است. اگر نگاهی به انتهای شرقی رودخانه بیاندازید دو دیوار موازی با ارتفاع تقریبی 1.5 متر را خواهید دید. در بخش مرکزی بند هم سه دیواره عمودی و موازی قرار گرفته اند که آب درست از دریچه بین این دیوارهای عمودی عبور می کرده است. دیوارهای وسط بند گرچه فروریخته اند اما هنوز هم برخی از آن ها قریب به چهار متر ارتفاع دارند. بند ماهی بازان را با نام خداآفرین یا سه پل می شناسند. بنابر برخی متون تاریخی اگر در ساخت بنایی در عهد باستان از عارضه های طبیعی همانند صخره ای روی زمین بهره برده می شد آن را خداآفرین می نامیدند. در دوره ساسانی اغلب بندها نقش پل های مواصلاتی را نیز ایفا می کردند که بند ماهی بازان هم از این قاعده مستثنی نبوده است چرا که آثاری از پایه های پل در میانه بند به چشم می خورد که نشان از پلی با سه پایه و دهانه های متعدد دارد که متاسفانه دهانه های پل کاملا فروریخته و امروزه به جز آثار پایه ها اثری از پل مزبور باقی نمانده است. همین سه پایه باقیمانده سبب شده تا پل را با نام پل سه پایه نیز بشناسند.

پایه ها 1 متر و بیست سانتی متر از یکدیگر فاصله داشته و از سنگ ماسه ای تراش خورده ساخته شده اند. ارتفاع یکی از پایه ها هفت متر و ارتفاع دو پایه دیگر در حدود 5.5 متر است. هر یک از پایه ها 5 متری طول داشته و عرض آن ها نیز در حدود 2.5 متر است. اگر طول سد را به دقت بنگرید کانال هایی در ضلع غربی رودخانه به چشم می خورد که قاعدتا برای عبور آب تعبیه شده است و آب سد را به قسمت پایین دست منتقل می کرده است. این کانال ها که در دل صخره سنگی تراش خورده اند نیم متری عرض دارند. در متون تاریخی و در برخی سفرنامه ها بارها از این بند سخن گفته شده است و آن را از عجایب سرزمین شوشتر نامیده اند. در بسیاری از منابع از این بند به عنوان دریاچه ای برای شکار ماهی یاد شده است که در اطراف آن آسیاب های متعددی مشغول کارند و از سنگ خارا ساخته شده است و به سبب ارتفاعش مردمان این دیار را از سیل و خطرات آن در امان نگاه می دارد. این بند پل به سبک بندهای ساسانی هم محلی برای جمع آوری آب و هم مکانی برای عبور بوده است اما اگر می پرسید که این پل محل عبور و مرور چه مردمانی بوده است سر از سرزمین تاریخی دستوا درمی آورید.

دستوا
اگر سری به کتب تاریخی بزنید برخی دشت معروف به ماهی بازان را متعلق به سرزمین تاریخی دستوا می نامند. سرزمینی که در جنوب شوشتر و درست در حاشیه گرگر قرار داشته و پایتخت حکومت پادشاهان الماییدها بوده است. شاید تاکنون نام این سلسله را یکبار هم نشنیده باشید. سلسله ای که به تفاوت فاحش طبقاتی اش شهره بوده است و احتمالا طغیان گرگر و تغییر مسیرش تمام مظاهر تمدنشان را از بین برده و به ویرانه ای مبدل کرده است. الیماییدها در هماسایگی زردکوه بختیاری و سرزمین شوش در بخشی از ایلان شمالی زندگی می کرده اند. این قوم نه چندان مشهور احتمالا در دوره سلوکیان مستقل می شوند و حکومت مستقل خود را تشکیل می دهند. در دوره اشکانیان تحت حکومت پارت ها به حکومتی مستقل اما وابسته به اشکانیان مبدل می شوند و حتی پادشاهان شان اقدام به ضرب سکه می کنند اما در نهایت در دوره ساسانیان و به هنگام پیکار با اردشیر اول ساسانی از صحنه روزگار محو می شوند. گورستان ها و آرامگاه هایی از این قوم بدست آمده که یافته های جذابی را از تاریخی نه چندان طولانی این قوم به نمایش می گذارد. به نظر می رسد دستوا حتی در دوره اسلامی نیز محلی برای زندگی بوده است. این را کشفیاتی می گویند که شامل سفال هایی از دوره های مختلف تاریخی است و از این منطقه بدست آمده است. بند ماهی بازان روزگاری محل عبور و مرور ایلماییدها از شهر دستوا به سرزمین های مجاور بوده است. از دستوا امروزه تقریبا اثری برجای نمانده است و زمین های کشاورزی دور تا دور محدوده نه چندان مشخص آن را فراگرفته اند.
بند ماهی بازان تنها بخشی از سازه حیرت انگیز شوشتر است. سازه ای متصل به هم که تنها به هم ریختن یک بخش کوچک از آن کارایی تمام بخش های دیگر را تحت الشعاع قرار می دهد. این بهم ریختگی در طول سالیان دراز سبب شده است تابرخی از آبشارهای مجموعه خشک شده و برخی آسیاب ها تخریب شوند اما خوشبختانه پس از ثبت جهانی این اثر ارزشمند هنوز چرخ برخی آسیاب ها می چرخد و آبشارها می خروشند.