مجموعه تاریخی حسن پادشاه تبریز

شهرها و روستاهای هر گوشه از جهان را که بنگرید هر کدام برای خودشان سرنوشتی جذاب دارند. روزگاری پر از فراز و فرود که گاه از شهرهای بزرگ روستاهای بی نام و نشان را برجای نهاده و گاه از روستاهای کوچک ابرشهرهای بزرگ را پدید آورده است. اصلا تاریخ به همین دلیل زیباست. اینکه می توانیم با دنبال کردن ردپای ابنیه ها و رویدادهای تاریخی سر از کار سرنوشت درآوریم و راز زندگی را دریابیم. کاویدن بناهای و یادگارهای تاریخی گاهی مثل دنبال کردن دانه های یک زنجیر به هم متصل است که در نهایت رازها و سرنخ های جذابی را نصیبمان می کند. یکی از همان بناهای تاریخی که کاویدنش حیرت خیلی ها را برانگیخته است مجموعه حسن پادشاه تبریز است. مجموعه ای ارزشمند که شاید تا حالا اسمش را نشنیده باشید اما شاید جالب باشد اگر بدانید همین میدان حسن پاشا سنگ بنای اولیه میدان معروف نقش جهان است و پایه اش را اجداد صفویان بنیان نهاده اند. میدانی تاریخی که وسعت و زیبایی و کارایی اش در طول تاریخ بسیاری از سیاحان و توریست های معروف را هم حیرت زده کرده و خیلی ها را به تحسین واداشته است. حتما می پرسید این میدان تاریخی در کدام قسمت تبریز واقع شده است که تا حالا متوجه حضورش نشده اید؟

راستش را بخواهید تاریخ بازیگوشی های فراوانی در این میدان تاریخی انجام داده و شکل و شمایل میدان را طوری عوض کرده که حالا به سختی می توان حد و حدود میدان و سازه های شکوهمندش را در میان سازه های مدرن امروزی یافت اما حسن پادشاه یکی از قدیمی ترین میدان های شهری ایران است که از ارزش بالایی برخوردار است. آنقدر ارزشمند که می توانیم با کمی کند و کاو آن را در انتهای خیابان دارایی تبریز و در میدانی که حالا صاحب الامر نامیده می شود با کمی تیزبینی حد و حدودش را بیابیم. اگر شما هم مشتاق به یک کشف تاریخی ارزشمند هستید و می خواهید سر از کار مجموعه تاریخی حسن پادشاه درآورید حتما با ما تا انتهای مسیر همراه باشید. تبریز یکی از زیباترین شهرهای ایران است که مقصد مسافرین بسیاری است. اگر قصد سفر به تبریز و رزرو آنلاین هتل های تبریز مانند هتل شهریار تبریز را داشتید حتما سری به ایران هتل آنلاین بزنید.

میدان صاحب الامر
اگر سری به میدان صاحب الامر تبریز در انتهای خیابان دارایی بزنید مسجدی تاریخی و وسیع را با همین نام در گوشه ای خواهید یافت. در نزدیکی این مسجد بنای مدرسه تاریخی اکبریه قرار گرفته است. کمی آن سوتر اما مخروبه ای به چشم میخورد که حالا سال هاست که در حال بازسازی است. میدان را سال ها قبل میدان صاحب آباد می نامیدند که شکل و شمایل امروزی اش حاصل تغییرات دوره قاجار و دوره پهلوی و البته تاثیر گرفته از زلزله مهیبی است که قریب به دو قرن پیش تبریز را به ویرانی کشاند. اما میدان صاحب الامر در اصل بخشی از یک میدان وسیع تر است که روزگاری در دوره حکومت آق قویونلوها که قبل از صفویان و بعد از ایلخانیان مدتی بر تبریز حکمرانی می-کرده اند ساخته شده بود. میدانی که با نام پادشاه تاثیرگذار آق قویونلوها یعنی اوزون حسن و با نام حسن پاشا یا همان حسن پادشاه شناخته می شده است. اگر به چیزی در حدود 5 قرن پیش و اواسط قرن نهم هجری بازگردید میدانی بسیار وسیع را خواهید دید که توانایی گنجایش سی هزار سرباز را در خود داشته است و روزگاری روند توسعه شهری تبریز را تغییر داده و یکی از مراکز اصلی شهر بوده است! این میدان تاریخی و مجموعه های تاریخی واقع در آن در سال 1354 هجری شمسی در فهرست آثار ملی به ثبت رسیده است.

تاریخچه میدان
برای سردرآوردن از کار این میدان باید به دوران ایلخانیان بازگردیم. شمس الدین محمد جوینی که وزیر با کفایت ایلخانیان در دوره حکومت آباقاخان بوده است در نزدیکی رودخانه مهران چایی که روستای صاحب آباد آن روزها را از شهر تبریز جدا می کرده است زمینی وسیع خریداری کرده و باغی را بنیان گذاری می کند. باغی وسیع و زیبا که در اقلیم پرباران تبریز بسیار سرسبز و چشم نواز بوده است. سال ها بعد با روی کارآمدن قراقویونلوها، جهانشاه مقر حکومتی آن دوران را که در محله ششگلان تبریز قرار داشته است به این باغ زیبا و وسیع در شمال مهران چایی انتقال می دهد. با انتقال این دولتخانه به باغ صاحب آباد عملا قلب تپنده شهر جابجا می شود و کم کم شهر تبریز به سمت شمال مهران چایی گسترده می شود. ساخت مساجد و بازارها و گسترش بازار تاریخی تبریز به این سمت وسو نبض زندگی را در تبریز جابجا می کند. با روی کار آمدن آق قویونلوها اما این میدان وارد عصر جدیدی می شود. اوزون حسن پادشاه مقتدر سلسله آق قویونلوها علاوه بر کاخ و دولت خانه موجود در ضلع غربی اقدام به ایجاد مجموعه ای وسیع در این میدان می نماید که شامل مسجد، مدرسه، بیمارستان، حمام، غسالخانه و باغ بوده است اما عمر وی کفاف نداده و با مرگ اوزون حسن جانشین و فرزند وی سلطان یعقوب کار ساخت این مجموعه وسیع را بر عهده گرفته و طی هفت سال با کمک اغلب هنروران جامعه اسلامی بناهایی فاخر در این میدان بنا می کند و نام میدان به نام حسن پادشاه یا همان حسن پاشا تغییر پیدا می کند. این میدان وسیع چیزی قریب به 162000 متر مربع وسعت داشته و دو برابر میدان نقش جهان وسعت داشته است! در آن هنگام برای ساخت یک میدان تمام بناهای اطراف میدان به یکدیگر متصل نبوده اند و گاه با یکدیگر فاصله داشته اند اما این میدان شباهت هایی هم با میدان نقش جهان دارد.

وجود کاخ پادشاهی، نزدیکی به بازار، احداث مسجد و مدرسه دینی، خرید و فروش در میدان و امکان حضور مردم برای تفرج در میدان حسن پادشاه و درختکاری های صورت گرفته ما را به یاد میدان نقش جهان اصفهان می اندازد و این فرضیه را تقویت می کند که میدان نقش جهان از این میدان تاریخی وسیع الهام گرفته شده است. در این میدان رودخانه مهرانچایی در ضلع جنوبی، دولتخانه و کاخ پادشاه که هشت بهشت نام داشته در ضلع غربی، مسجد جامع و مدرسه حسن-پادشاه در ضلع شمالی و مسجد شاه مقصود فرزند اوزون حسن که بعدها به مسجد شاه طهماسب و هم اکنون به مسجد صاحب الامر شهره است در ضلع شرقی قرار می گرفته است. درست در مرکز این میدان نیز عمارتی با نام نصیریه قرار داشته است. میدانی که دارای کارکردهای مختلفی همچون نظامی، اداری، حکومتی، تجاری و اجتماعی بوده است. میدان اما پس از افول آق قویونلوها و روی کارآمدن صفویان هم دچار تغییرات بسیاری می شود و عمارت های بسیاری در آن ساخته می-شود و توسعه پیدا می کند. در دوره صفویان، خصوصا در دوره شاه تهماسب صفوی، میدان با ادامه ساخت و سازها در دو طرف بیمارستان که در وسط میدان قرار داشته است به دو قسمت شمالی و جنوبی تقسیم می شود. در قسمت شمالی بناهای جدیدی افزوده می شود و در قسمت جنوبی باغی برجای می ماند و درختکاری صورت می گیرد. سال ها می گذرد و بناهای متعددی همانند حمام، کلیسا، مدرسه و .. در این میدان تاریخی ساخته می شود. اما وقوع زلزله ای مهیب و همچنین بی-توجهی به این میدان تاریخی سبب می شود تا بسیاری از این عمارت ها و ابنیه ها در طول قرون گذشته از بین بروند.

در این زلزله مهیب که در سال 1194 هجری قمری صورت می گیرد تمام بناهای ساخته شده در ضلع شمالی فرو می ریزد و تنها بخش جنوبی میدان باقی می ماند. مسجد صاحب الامر نیز که هم-اکنون در میدان صاحب الامر قرار گرفته است نیز بر روی بقایای مسجد شاه مقصود ساخته می شود. با روی کارآمدن حکومت قاجار میدان به صورت بسیار محدود و نه اصولی بازسازی می شود و مدرسه اکبریه توسط میرزا اکبرخان که مترجم کنسولگری روس ها را برعهده داشته است در مجاورت مسجد صاحب الامر ساخته می شود. با روی کارآمدن پهلوی و در دهه چهل شمسی خیابان دارایی فعلی احداث می شود و با بی توجهی بسیار از میان میدان جنوبی عبور می نماید و در عبور از میان این میدان تاریخی مدرسه اکبریه از مسجد صاحب الامر جدا می شود و بخش هایی از آن نیز در جریان احداث خیابان تخریب می شود. بین مخروبه مسجد و مدرسه حسن پادشاه و مسجد صاحب الامر نیز مغازه ها و دکاکین بسیاری ساخته می شود و عملا شکل اولیه تاریخی میدان از بین می رود.

اجزای مختلف میدان
به نظر می رسد شاه سلطان حسن به هنگام عارض شدن بیماری بر وی و وخامت اوضاعش دستور ساخت یک مقبره، بیمارستان، مسجد و … را می دهد. با درگذشت پادشاه و روی کارآمدن فرزندش عمارتی درخور ساخته می شود که نصریه نامیده می شود. در این هنگام کاخی زیبا در ضلع غربی میدان و در میان باغی وسیع با سه در ورودی قرار داشته است به گونه ای که پادشاه و همراهانش از بلندای کاخ به تماشای میدان و مسابقات و رویدادهای آن می نشسته اند. در چهارگوشه باغ هم چهار فواره زیبا و برنزی قرار داشته است که بسیار ظریف و به شکل اژدها ساخته شده بوده است. این کاخ تالاری بزرگ با طاقی بلند داشته است که بر سقف این طاق نبردهای اوزون حسن، ملاقاتش با نمایندگان دول مختلف و همچنینی صحنه هایی از شکار وی با ترکیبی از رنگ های مختلف به تصویر درآمده بوده است.

سلطان یعقوب هم پس از مرگ پدر اهتمام به ساخت مسجد و بیمارستانی می کند که دیوار به دیوار یکدیگر بوده اند. بیمارستان یا مسکین سرایی وسیع که در واقع مکانی برای اطعام و اسکان یتیمان و برخی نیازمندان بوده است. در این میان اما مسجد از شکوه بسیار زیادی برخوردار بوده است و اوزون حسن نیز در صحن آن به خاک سپرده می شود. مسجد دارای کاشیکاری هایی شکوهمند و منقش به نقوش اسلیمی و گل و بوته بوده است. کاشی های هفت رنگ، کاشی های لعابی برجسته و کاشی های معرق با نقوشی به رنگ های سبز، عسلی، آبی، سفید، فیروزه ای، لاجوردی، طلایی و قهوه ای که شکوه و زیبایی خاصی به سرتاسر بنای مسجد بخشیده بوده اند. یکی از زیباترین بخش های این مسجد که بنابر اسناد تاریخی پایه بنایش از سنگ و سرب بوده است، سنگی مرمرین در اطراف محراب بوده که به نظر سیاحان در تمام عالم بی نظیر بوده است اما هم اکنون اثری از آن باقی نمانده است.

کتیبه های طولانی و به خط معقلی از دیگر زیبایی های این مسجد شکوهمند بوده است. گچبری و کاشی کاری های شکوهمند در کنار کتیبه هایی به خط ثلث، تزئینات طلا و نقره و سنگ های تراش-خورده، ایوان ها و رواق ها و ستون های سنگی و مرمرین از دیگر زیبایی های این مسجد وسیع بوده است که هم اکنون بیشتر بخش های آن به طور کامل تخریب شده است و تنها شبستان زمستانه مسجد برجای مانده است. مسجد در جریان زلزله به کلی آسیب می بیند و بخش هایی از آن در دوره قاجار بازسازی می شود. مسجد بازسازی شده با سقفی چوبی و فاقد جذابیت ها و شکوه دوران آق قویونلوها می باشد و از آن همه مصالح باشکوه مسجد اثری دیده نمی شود تنها کتیبه ای سنگی که در ورودی مسجد نصب شده است و کتیبه ای دیگر که در ورودی مدرسه علوم دینی قرار دارد اثری از آن معماری باشکوه برجای نمانده است. گرچه خوشبختانه در حفاری های اخیر چندین ستون حجاری شده از این مسجد نمایان شده است. سنگ مرمر مایل به زردی که هم اکنون در محراب مسجد قرار دارد نیز در دوره قاجار در این قسمت نصب شده است که بسیار ساده تر از محراب قبلی مسجد است.

بنای بیمارستان و زاویه نیز که بخشی از عمارت نصریه در میان میدان بوده است به طور کامل تخریب شده و اثری از آن باقی نمانده است. مدرسه بزرگ علوم دینی حسن پادشاه نیز یکی دیگر از بناهای آن دوران است که به نظر می رسد تا همین یک قرن پیش کاملا فعال بوده و بسیاری از علمای معاصر و نامدار تبریزی در آن تحصیل کرده و به تدریس پرداخته اند. مسجد و مدرسه حسن پاشا نیز دیوار به دیوار یکدیگر قرار داشته اند. بنای مقبره و غسالخانه نیز در اثر زلزله تخریب شده اند. مسجد صاحب الامر فعلی نیز بر روی همان مسجد اولیه شاه مقصود ساخته شده است که روزگاری دیوار به دیوار مسجد بزرگ حسن پاشا بوده است. در برخی خاطرات مربوزط به سیاحان چنین نقل شده است که مسجد شاه مقصود در دوراه شاه تهماسب صفوی گسترش داده شده و به مسجد شاه تهماسب شهرت می یابد اما به هنگام حمله ترکان عثمانی و به دلیل خصومتشان با پادشاهان صفوی مسجد را ویران می سازند.

حالا سال هاست که میدان تاریخی حسن پادشاه تبریز دیگر شکوه و عظمت سابق خود را ندارد و بناهای نیمه مخروبه اش همانند مسجد حسن پادشاه و مدرسه اش تنها بقایای آن میدان باشکوه و پرطمطراق اند. اما همان بناهای نیمه مخروبه باقی مانده نیز بر اثر سهل انگاری های صورت گرفته در سالیان اخیر دچار آسیب های فراوانی شده است و این میدان در کوچه پس کوچه های تاریخ به فراموشی سپرده شده است. چند سالی است که طرح بهره برداری مجدد از این میدان تاریخی و بازسازی و مرمت بناهای تاریخی آن برای احیای این میدان باشکوه کلید خورده است.