سنجاب زاگرس ایرانی

یوز ایرانی،پلنگ ایرانی، شیر ایرانی و یا گور ایرانی خیلی از این ها را دیگر نه در پهنه وسیع دشت ها و پیچ وخم کوهستان های کشورمان و نه حتی در باغ وحش های کوچک و بزرگ، که شاید در باغ وحش کشوری دور یا حتی در کتاب های خاطرات باید جستجو کنیم. داستان از آنجا غم انگیزتر می شود که طبیعت با این عدم حضور مثل ما انسان ها به همین راحتی کنار نمی آید و بالاخره یک جای کارش دچار مشکل می شود. حالا اگر هرچه سریعتر به این وضع بی سروسامان نابودی طبیعت اطراف خودمان ترتیب اثری ندهیم به همین زودی ها باید با بسیاری دیگر از موجودات ساکن در پهنه کشورمان خداحافظی کنیم و بعد منتظر از دست رفتن طبیعت بکری باشیم که شاید ساختن مجددش به عمر انسان حاضر بر کره خاکی قد ندهد. یکی از همان دست موجوداتی که باید هوایش را در این روزهای سخت داشته باشیم سنجاب ایرانی زاگرس است. جونده ای نسبتا ریزجثه و جذاب و زیبا که خیلی ها او را با نام سنجاب قرمز می شناسند. این موجود خوش ترکیب در این سال ها با مشکلات بسیاری روبروشده به طوری که این روزها مدام می شنویم سنجاب ایرانی در حال انقراض است. اگر مشتاقید کمی با این موجود بامزه و دوست داشتنی بیشتر آشنا شوید تا ببینید برای انجام کارهای بزرگ نیازی به توان آنچنانی نیست، حتما با ما سری به انبوه جنگل های زاگرس بیایید. خیلی ها مشتاقند تا بیشتر درباره این سنجاب ها بدانند و یا مثلا به دنبال کشف جواب سوال هایی همانند تفاوت سنجاب ایرانی و کانادایی هستند. هر سوالی که داشته باشید با ما در این سفر همراه باشید. سفرمان را از استان آذربایجان غربی آغاز می کنیم. قصد رزرو هتل های ارومیه و یا هتل های تهران را اگر داشتید سری به ایران هتل آنلاین بزنید.

جنگل های زاگرس
زاگرس سلسله جبال افسانه ای ایران است که از غرب کشورمان قد کشیده و تا حوالی جنوب صف آرایی کرده است. کوه هایی افسانه ای با انبوه داستان ها و روایت ها که دامنه ها و کوهپایه هایش هزاران سال مامن انسان ها و سایر جانداران بوده است. قلب زاگرس اما پوشیده از انبوه جنگل هاست. جنگل هایی با درختانی بلندبالا و کهنسال که با شش میلیون هکتار وسعت خود، رقمی قابل توجه از درصد جنگل های ایران، یعنی چیزی در حدود 40 درصد، را به خود اختصاص داده و سهم بسزایی در حفظ خاک این سرزمین و تصفیه هوای آن داشته است. جنگل های زاگرس را به جرات می توان ریه تنفسی غرب و جنوب کشور نامید که حداقل یازده استان کشورمان را در آغوش کشیده است. جنگل هایی که از شمال غربی ترین نقطه این سرزمین در آذربایجان غربی آغاز شده و بعد یک به یک کرمانشاه، ایلام، چهارمحال و بختیاری، کهگیلویه وبویراحمد و بعد لرستان، خوزستان و در نهایت فارس را درمی نوردد. در این میان سهم لرستان، فارس و خوزستان از جنگل های زاگرس بیشتر از باقی استان هاست. زالزالک ها، بادامستان ها، بنه، بیدستان ها، کیکم، ارغوان، زبان گنجشک،ولیک و گلابی وحشی تنها برخی از درخت های تنومند و خوش قامت این جنگل های زیبا و مرتفع را تشکیل می دهند.

در بین انبوه درختان جنگل های زاگرس و گونه های گیاهی منحصربفرد آن حکومت مطلق با درختان زیبا و تنومند بلوط است. چیزی در حدود هفتاد درصد درختان جنگل های زاگرس را انواع مختلف درخت بلوط تشکیل می دهند به همین دلیل است که گاه به جای عبارت جنگل های زاگرس، نام جنگل های بلوط را می شنویم. تا جایی که بلوط پرتعدادترین و البته مهم ترین درخت و گونه گیاهی موجود در تمام غرب کشور است و زاگرس اصلی ترین زیستگاه این درخت زیبا و پرارزش است.بلوط ها اما در بخش ها غربی تنومندتر و بلند قامت تر هستند و هرچه به سمت جنوب حرکت کنید بلوط ها را باریک تر و کوتاه تر خواهید یافت. بلوط ها در ارتفاع خاصی رشد می کنند و بالاتر از آن ها انبوه درختان ارس و پایین تر از آن ها نیز بادامستان ها جاخوش کرده اند. بلوط سازگار اما در طی سال های گذشته در جنگل های زیبای زاگرس آسیب فراوانی دیده است به طوری که حالا برخی گونه های این درخت زیبا در حال انقراض است. آفت هایی که به جان بلوط می زنند، قطع درختان توسط جنگل نشین ها، آتش سوزی، خشکسالی و بسیاری عوامل دیگر دست به دست هم داده اند تا جان بلوط ها را به بازی بگیرند. اما سری به اعماق جنگل های بلوط که بزنیم خواهید دید که خداوند در کمال ظرافت چطور در طی میلیون ها سال این جنگل ها را سرپا نگاه داشته است.

او که هیچ چیزی را بی حکمت خلق نکرده گراز گوشه گیر و بدخلق را مامور شخم زدن زمین و سنجاب های بازیگوش و پرانرژی را مسئول بذرپراکنی کرده است. سنجاب ها عاشق بلوط اند و تمام سال را از برگ، دانه، میوه، جوانه و حتی پوست درخت بلوط تغذیه می کنند و همین سیستم تغذیه ای هوشمندانه شان بلوط ها را از شر بسیاری از مسائل در امان نگاه داشته و سبب رشد و استحکام شان می شود. سنجاب ها اغلب خواب زمستانی ندارند و تمام سال را به کار و تلاش مشغولند. به هنگام تابستان دست به کار شده و آذوقه زمستان را مهیا می کنند. آن ها بلوط ها را یک به یک جمع آوری کرده و بعد در سوراخ صخره یا شکافی در دل زمین یا در نزدیکی ریشه گیاهان و یا حتی تنه پوسیده یک درخت پنهان می کنند. سنجاب ها تمام تابستان را به این کار مشغولند و بعد با فرارسیدن زمستان در حالی که تعداد بسیار زیادی از این بلوط ها را پنهان کرده اند تنها بخش از آن را پیداکرده و به مصرف می رسانند و باقی بلوط ها به بذری برای تولد یک بلوط جدید مبدل می شود. همین شیطنت و تلاش روزمره سنجاب ها در کنار کمکی که گرازها می کنند سبب شده تا بلوط ها سرپا بمانند، اما اکنون زمانه ای فرارسیده که برخی انسان های بی خرد بلوط ها را به آتش می کشند تا سنجابی شکار کنند غافل از اینکه شکار این سنجاب ها نه تنها جمعیت شان را کاهش می دهد بلکه بلوط ها را نیز در معرض خطری جدی قرار می دهد چرا که هیچ باغ و بوستانی بدون حضور باغبان هایش دوام چندانی نخواهد آورد!

سنجاب ها
هیچ کس شک ندارد که سنجاب ها قطعا یکی از زیباترین و بامزه ترین ساکنان جنگل اند. موجوداتی زیبا و پرسرعت که اغلب بر بلندای درختان کهنسال و البته تنومند حفره ای درست کرده و کف آن را با علف های نرم می پوشانند تا خانه ای برای خودشان دست و پا کنند. برخی سنجاب ها زمینی اند و برخی دیگر هوایی! اغلب سنجاب ها را تنها خواهید یافت، در حالی که با ناخن های بلند و دستان کوچکشان روی تنه درختان سر می خورند و در جنگل به گشت وگذار می پردازند. با دم هایشان تعادل خود را حفظ کرده و باصداهایی عجیب وغریب با یکدیگر حرف می زنند. دم هایشان گاهی ابزار برقراری ارتباط نیز است و به سایر سنجاب ها پیام هایی را منتقل می کند و البته به خاطر نرم بودنش به عنوان بالش به هنگام خواب مورد استفاده قرار می گیرد. همین که زمستان فرابرسد سنجاب ها کنار یکدیگر جمع می شوند و گاهی در یک لانه چندتایی کنارهم سر می کنند تا از گرمای وجود هم بهره ببرند. سنجاب ها هم قلمرو خودشان را دارند و برای مشخص شدن قلمروشان از خود ردپایی مثل بزاق دهان برجای می گذارند. حکومت هم با سنجاب بزرگتر و قوی تر است!

با فرارسیدن بهار هم سنجاب ها جفت گیری می کنند و بعد سنجاب ماده 40 روز بعد چند نوزاد زیبا به دنیا می آورد که البته همگی بدون مو و نابینا هستند. سنجاب ماده چندین نوبت در طول سال زایمان می کند. زمان می گذرد و یکسال بعد بچه سنجاب ها به بلوغ کامل می رسند و والدین خودشان را ترک می کنند تا این چرخه ادامه پیدا کند. سنجاب ها تمام روز را به تقلا می گذارند و البته در روزهای گرم و بسیار سرد سال کمتر آفتابی می شوند. غذای مورد علاقه شان هم در جنگل به وفور پیدا می شود، برگ، میوه درختان، جوانه، دانه، پوست درخت، قارچ، مغز بادام، مغز فندق، توت جنگلی و گاهی هم به لانه پرنده ها دست درازی کرده و تخم یا حتی جوجه هایشان را نوش جان می کنند. در این میان میوه بلوط غذای شاهانه و مورد علاقه سنجاب هاست و همین علاقه سبب رونق جنگل های بلوط شده است. از میان سیصد و اندی گونه سنجاب موجود در جهان تنها 5 گونه آن در ایران عزیز قرار دارد که در این بین سه سنجاب بر روی زمین و دو سنجاب بر روی درختان زندگی می کنند. از میان دو گونه سنجاب های درختی یکی از آن های “سنجاب قرمز” است که با نام “سنجاب زاگرس” یا “سنجاب ایرانی” نیز شناخته می شود و در جنگل های بلوط زاگرس به خصوص در جنگل های زاگرس غربی در شهرستان سردشت، واقع در استان آذربایجان غربی، زندگی می کند.

سنجاب ایرانی
جاده سردشت به پیرانشهر یکی از زیباترین جاده های ایران است، خوب که چشم بچرخانید انبوه جنگل های بلوط سردشت را در این جاده خواهید دید. جنگل هایی متراکم که فراوانی بلوط در آن ها به خوبی هویداست. جنگل های پردانان با طبیعتی سحرانگیز پای خیلی ها را به این دیار کشانده است اما دلیل اصلی سفر ما به این جنگل زیبا و افسون گر ملاقات سنجاب ایرانی است. سنجابی زیبا با جثه ای ریز که چیزی در حدود 200 الی 250 میلیمتر طول دارد و نکته جالب اینکه بیشتر طول بدن او را دم این جانور زیبا تشکیل می دهد، آن هم یک دم پشمالو! طول دم سنجاب ایرانی گاهی حتی به 143 میلیمتر هم می رسد که در حدود نصف طول کلی این جاندار زیباست. این سنجاب که موهای پشت سرش به رنگ خاکستری متمایل به رنگ قهوه ای است، شکمی طلایی رنگ مایل به رنگ زرد دارد. اما آنچه این سنجاب را به سنجاب قرمز شهره کرده است رنگ موهای سر و دم اوست. رنگ قرمز زیبایی که متمایل به حنایی است و در کنار سایر رنگ های بدم این موجود زیبا ترکیب بسیار جذابی را بوجود آورده است.

این رنگ حنایی بر روی دم سنجاب به چشم می خورد و ناحیه زیرین دم این سنجاب در مقایسه با روی دم رنگ روشن تری دارد. این سنجاب های دوست داشتنی آنقدرها هم درشت نیستند و وزن شان در بیشترین حالت ممکن چیزی در حدود 450 گرم است. سنجاب ایرانی را با نام “سنجاب قفقازی” هم می شناسند که اغلب در جنگل های پهن برگ و سوزنی و بیشتر از نوع بلوط یافت می شود. از جمله مناطق جغرافیایی که زیستگاه این سنجاب منحصربفرد است می توان به زاگرس، مدیترانه شرقی، قفقاز و آناتولی اشاره کرد، بنابراین علاوه بر کشور ایران در کشورهایی همچون یونان، ترکیه، سوریه، فلسطین، لبنان، اردن، ارمنستان، آذربایجان و بخش هایی از گرجستان نیز می توان سنجاب قرمز ایرانی را مشاهده کرد.

در پهنه زاگرس هم جنگلهای زیبا منطقه کوهستانی و سردسیر سردشت مامن اصلی سنجاب زاگرس یا سنجاب ایرانی است و در این جنگل ها به وفور دیده می شود. هرچه به سمت جنوب حرکت می کنیم از تعداد سنجاب ها کاسته شده و با گر م تر شدن هوا رنگ سنجاب ها نیز تغییر کرده و به رنگ قهوه ای تیره متمایل می شود و رنگ حنایی آن ها نیز رنگ می بازد و به رنگی روشن تر مبدل می شود. علاوه بر شهرستان سردشت استان آذربایجان غربی، که به عنوان زیست گاه اصلی سنجاب ایرانی شناخته می شود، در استان های فارس، لرستان و بخش هایی از کهگیلویه و بویر احمد و چهارمحال بختیاری نیز شاهد حضور این سنجاب های زیبا هستیم. اگر یک سنجاب را به هنگام خوردن غذا با آن دست های ظریف و کوچکش ببینید در حالی که بر روی دوپا ایستاده است حتما عاشقش خواهید شد! اما به یاد داشته باشید که این سنجاب متعلق به جنگل است و اگر آن را از خانه اش جدا کنیم نه تنها خیلی زود از بین خواهد رفت بلکه سلامت جنگل های ارزشمند بلوط نیز به خطر خواهد افتاد. سنجاب ها عادت به آزاد و رهابودن در محیط جنگل دارند و نگاه داشتن شان در قفس های خانگی تنها آن ها را گوشه گیرکرده و به کام مرگ می کشاند!

تهدیدات سنجاب ایرانی
سنجاب ایرانی چیزی در حدود 15 سال عمر می کند اما در سال های اخیر شاهد اتفاقات ناگواری بوده ایم که میانگین عمر سنجاب ها را نیز کاهش داده است. حیات این سنجاب در گرو حیات جنگل های بلوط است. جنگل هایی که آفت، خشکسالی، آتش سوزی های گاه عمدی و قطع بی رویه درختان با گسترش شهرنشینی تیشه به ریشه شان زده است. با کاهش جمعیت بلوط ها سنجاب ها هم در تامین غذا و محل زندگی شان دچار مشکل می شوند. سنجاب هایی که هزاران سال است وظیفه کشت و تکثیر این گونه ارزشمند را بر طبق غریزه شان بر عهده دارند. اما آنچه که این روزها آفت جان سنجاب ها شده است داستان همیشگی شکار بی رویه این موجود زیبا است. شکاری که متاسفانه بیشتر رونق آن هم در همان جنگل های سردشت به چشم می خورد و حیات این گونه را با خطر جدی مواجه کرده است. گرچه شکار و فروش این موجود زیبا غیرقانونی بوده اما هنوز هم در برخی بازارها شاهد فروش این سنجاب های ارزشمند آن هم با قیمتی نازل هستیم. غافل از اینکه نگاه داشتن این سنجاب ها در قفس تنها طول عمرشان را کوتاه ترکرده و شانس رویش چندین درخت بلوط را از بین می برد! گاهی اوقات شاهد رفتارهای خظرناک تری هستیم به طوری که شکارچیان برای به دام انداختن یک سنجاب اقدام به آتش زدن درخت های کهنسال بلوط می کنند تا سنجاب را به بیرون بکشند. اقدامی که تنها باعث افزایش سرعت تخریب جنگل شده بلکه حیات جنگل های زاگرس را به خطر می اندازد.