قدمت ساخت اولیه این مجموعه به دوران هخامنشیان و پادشاهی داریوش بزرگ، در قرن پنجم باز می گردد. ساخت بیشترین قسمت ها نیز در دوران ساسانیان تکمیل شده است. هدف از راه اندازی این سیستم استفاده بهینه از آب بوده و تکنیک های آبیاری باستانی در ساخت آن بکار رفته است.
رودخانه کارون تنها رودخانه ی قابل کشتی رانی در ایران است که قبل از ورود به شهر شوشتر به دو شاخه گرگر و شطیط تقسیم می شود. شاخه گرگر آب راه مصنوعی و دست ساخت است که قدمت ساخت آن به دوران اردشیر اول، موسس امپراتوری ساسانیان باز می گردد. در دوران ساسانیان آب بند گرگر در این کانال بنا شد تا سطح آب را بالا ببرد.
سه تونل آب موجود در آب بند گرگر را به سوی سیستم آبیاری تاریخی هدایت می کند. آب ورودی به این سیستم توسط چندین کانال مختلف تقسیم می شود، چرخ های آسیاب را به حرکت در آورده و سپس به آبگیری در شکل آبشار پله ای سرازیر می گردد. این گذر آب چشم انداز های فوق العاده زیبا و جذابی به وجود می آورد. گفتنی است که سیستم آبیاری باستانی شوشتر یکی از شاهکار های معماری در جهان به شمار می رود.
ساسانیان از تکنیک سیستم باستانی برای به اشتراک گذاشتن آب کارون در مناطق مختلف شوشتر و حتی در شهر های نزدیک بهره می بردند. بخش هایی از این سیستم آبیاری هنوز هم با گذشت قرن ها به کار خود ادامه داده است. گرانیت و گچ آهک از مواد ساخت و ساز این مجموعه به شمار می روند.
ساختارهای مجموعه آبیاری
در ادامه به ساختار های این مجموعه که می توانید از آنها بازدید کنید، اشاره می کنیم:
1 – پل شادُروان شوشتر یا بند قیصر
بخش های بازسازی شده از پل شادُروان
قدمت پل شادُروان شوشتر یا بند قیصر به دوران ساسانی بر می گردد. این بنا هسته ی اصلی و مرکزی سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر را با 44 سیل بند کوچک تشکیل می دهد. تنها 37 دریچه در طول قرون گذشته تا به امروز سالم باقی مانده اند. این بنا تقریبا 500 متر طول دارد و حدود 50 درصد آن مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است. این سازه اولین پل سد ساخته شده در ایران محسوب می شود.
در اوایل سال 260 پس از میلاد، شاپور اول، دومین پادشاه امپراتوری ساسانیان موفقیت بزرگی در برابر رومی ها به دست آورد. پادشاه ایران توانست والرین اول، امپراتور روم را شکست دهد و او و سربازانش را اسیر کرد، همچنین شاپور از اسرای روم در ساخت و ساز بهره برد. اسیران رومی در ساخت این بنای باستانی بکار رفتند و به همین خاطر به این بنا بند قیصر نیز می گوید.
2 – قلعه سلاسل شوشتر
این قلعه ی تاریخی مرکز عملیات مجموعه بزرگ آبیاری تاریخی شوشتر بوده است و از محوطه های بزرگ و متعدد، منزل های کارگران، طویله ها، حمام ها، برج های دیدبانی، باغ ها، اسلحه خانه، اتاق های طبل و دهل، حرمسرا، یک آشپزخانه، استخر های بزرگ، دژها و خندق تشکیل شده است. قلعه سلاسل مرکز دفاعی و همچنین مرکز کنترل نهر داریون بوده است، کانال داریون یکی دیگر از آب بندهای مصنوعی بوده و این شاخه از رود شطیط کارون جدا می شود. این نهر نیز از شگفت انگیزترین سازه های آبی شوشتر می باشد.
امروزه قسمت های زیادی از این قلعه ویران شده است و تنها اتاق های زیرزمینی و تونل های داریون باقی مانده اند. طبق اسناد تاریخی قدمت این قلعه ی باستانی به دوران حکومت هخامنشیان باز می گردد. نهر داریون در طول حکومت داریوش بزرگ حفر شده است و وظیفه آبیاری دشت میاناب شوشتر را بر عهده داشته است.
3 – بند میزان
بند میزان، نمونه ای از تکنیک های کاربرد آب باستانی
ساخت بند میزان را به شاپور اول نسبت می دهند، این بند رودخانه کارون را به دو بخش رودهای گرگر و شطیط تقسیم کرده است. روش های تصفیه آب بکار رفته در این بند، این سیستم آبیاری را به یک شاهکار معماری دوران باستان ایران تبدیل کرده است. این بند نه تنها کارون را تقسیم نموده است بلکه در صورتی که آب یکی از این کانال ها بیش از حد، تا اندازه ی مشخصی افزایش یابد، بند میزان آب اضافی را به سوی کانال دیگر هدایت خواهد کرد.
4 – بند ماهی بازان شوشتر
قدمت بند ماهی بازان به دوران ساسانیان باز می گردد. این بند در مسیر رودخانه گرگر قرار دارد و بستر طبیعی بوده که در این مجموعه آبیاری بکار رفته است. سه دیوار در میان این بند ساخته شده است تا به فشار آب شدت بخشد و سطح آب را بالا نگه دارد.
5 – پل بند لشکر شوشتر
پل بند لشکر شوشتر در کنار یکی از شش دروازه ی تاریخی شوشتر واقع شده است و دروازه لشکر نامیده می شود. امروزه گردشگران می توانند تنها آثار باقی مانده از این دروازه را تماشا کنند. قدمت این سازه ترکیبی به دوران ساسانیان باز می گردد اما گفتنی است که در سال 2009 میلادی، هنگام بازسازی این سایت تاریخی، دو مقبره ی باستانی در نزدیکی پایه های پل کشف شدند، که به دوران اشکانیان تعلق دارند. کانالی از زیر پل عبور می کند که زیر شاخه ای از نهر داریون می باشد، این نهر به رودخانه گرگر وصل می گردد و نهر رقت نامیده می شود.
6 – بند خاک
بند خاک یکی دیگر از جاذبه ها و سازه های آبی تاریخی شوشتر است که قدمت آن به دوران ساسانیان می رسد. این بند آب نهر داریون را به کانال رقت می رساند. در زمانی که با افزایش آب در نهر داریون امکان سرازیر شدن سیل به دشت میاناب وجود داشت، این بند کمک شایانی برای جلوگیری از بحران به شمار می رفت.
7 – بند شرابدار
گفتنی است که بند شرابدار بر روی کانال رقت در سمت و سوی شرق و غرب بنا شده است و قدمت این بنای تاریخی به دوران ساسانیان می رسد. در قسمت جنوبی این بند به سوی قسمتی از استحکامات شهر سرازیر می شود.
8 – بند برج عیار
بند برج عیار در مسیر کانال گرگر واقع شده است و به صورت آبشارهای پله ای در جریان است. گفته می شود که این بنای باستانی در دوران ساسانیان بنا نهاده شده است. در اطراف بند برج عیار جاذبه های دیگری نیز وجود دارد که ارزش بازدید دارند.
9 – پل بند شاه علی
پل بند شاه علی بر روی نهر داریون ساخته شده است، این پل یکی دیگر از سازه های آبی تاریخی شوشتر می باشد که قدمت آن به دوران صفویان بر می گردد.
10 – برج کلاه فرنگی
برج کلاه فرنگی یکی از سازه های تاریخی است که دارای برج هشت ضلعی بوده و در کنار کانال شطیط واقع شده است. این بنای باستانی بر فراز تپه ای مشرف به بند میزان بنا شده است. برج کلاه فرنگی یک برج مراقبت بوده و قدمت این اثر به دوران قاجار باز می گردد.
مجموعه آسیاب های آبی و آبشار پله پله
روش های باستانی تصفیه آب در آسیاب های آبی و آبشار پله شوشت
این شهر 32 آسیاب آبی داشته و تعداد بیشماری آبشار پله پله در اطراف به چشم می خورند که قدمت این آثار به دوران ساسانیان باز می گردد.
پله های دست ساز باستانی
بیش از 200 پله این مجموعه را شکل داده است و در سمت جنوبی آبشار ها قرار دارند و این مناطق آبی را به مناطق مسکونی که رو به این مجموعه آبی قرار دارند، بهم وصل می کنند. بر روی این پله ها نوشته های باستانی به چشم می خورد که نشانگر قدمت و تاریخ این مکان می باشد.
روش های باستانی تصفیه آب که در سیستم هیدرولیک تاریخی شوشتر بکار رفته است، مجموعه ای منحصر به فرد است که در مناطق دیگر جهان به سختی می توان نمونه ای مشابه آن را یافت. بازدید کنندگان و باستان شناس های بیشماری از سراسر جهان برای بازدید از شکوه و عظمت این مجموعه راهی شوشتر می شوند. به سوی شهر زیبای شوشتر سفر کنید و از تماشای این شاهکار بزرگ معماری لذت برده و آن را تحسین کنید.
