تاریخچه ی برپایی آئین قالی شویان مشهد اردهال
در خصوص تاریخچه ی برگزاری آئین قالی شویان مشهد اردهال چندین منبع موجود است. یکی از این منابع، روایات و نقل قول های مردمی می باشد، که سینه به سینه به دست ما رسیده است. این روایات آئین مذکور را به زمان حضرت امام محمد باقر (ع) نسبت می دهند، و عنوان می دارند که از همان زمانی که سلطانعلی به شهادت رسیده هر ساله این مراسم برگزار می گردیده است. منبع دیگر تذکره ی امامزاده است. در این تذکره وقایع و زمان آن مورد تشریح قرار گرفته است. از منابع دیگر می توان به متون و تحقیقات مورخان و نویسندگان اشاره نمود، که قدمت این آئین را به سده ی اول هجری قمری نسبت می دهند. البته قابل ذکر است که برخی از محققین قدمت آئین قالی شویان مشهد اردهال را در جشن باستانی مهرگان و دیگر آئین های کهن ایرانی ریشه یابی می نمایند. 
طبق اسناد موجود و همچنین نقل قول ها می توان اینگونه عنوان داشت که در سال های پایانی قرن اول هجری قمری، اهالی کاشان قدیم (چهل حصاران) و فین که از جور و ستم حاکمان وقت به ستوه آمده بودند، نامه ای به امام محمد باقر (ع) نوشته و آن را برای حضرت ارسال نمودند. در این نامه از امام محمد باقر (ع) تقاضا می شود تا آن حضرت یکی از فرزندان خود را برای راهنمایی و پیشوایی مردم منطقه، به سوی آنان بفرستد. امام نیز یکی از فرزندانش که علی نام داشت و به روایتی دارای 32 سال سن بود، به ایران روانه نمود. امامزاده علی در ایران به سلطان علی شهرت یافت و در فین، کاشان، خاوه، جاسب و آبادی های دیگر به تعلیم و تبلیغ پرداخت. همچنین او در مسجد جامع فین نماز می گذارد و مردم را مورد موعظه و هدایت قرار می داد. سلطانعلی در فصل تابستان نیز با همراهان و خادمان خود به اردهال و روستای خاوه می رفت. 
چندین سال از آمدن سلطان علی گذشت و نفوذ روز افزون او، موجب وحشت و ترس حاکمان منطقه شد. شخصی به نام زرین کقش باریکرسفی در آن زمان حاکم منطقه بود، او پیامی به ارزق والی قم فرستاد و او را از گرایش بی نظیر مردم به سلطان علی مطلع نمود. ارزق نیز پس از شنیدن این موضوع، سر بریده ی سلطان علی را طلب نمود. و پس از مشورت و طرح نقشه ای پلید، فریبکارانه سلطان علی را به باریکرسف دعوت نمود. از آنجا که خادمان سلطان علی از این قصد پلید آگاه کردیدند، مردم خاوه را در جریان نهادند. بدین ترتیب زرین کقش نیزدر محلی تحت عنوان دربند ازناوه، امامزاده سلطان علی را مورد حمله قرار داد و پس از چندین روز درگیری سلطان علی را در حین دعا و نماز و در مکانی که امروز به قتلگاه شهرت دارد، شهید نمودند.
دو روز بعد، خبر شهادت امامزاده به فینی ها رسید. آنها نیز با بیل، چوب و چماق به اردهال آمدند، و در سومین روز شهادت، پیکر پاک سلطان علی را در یک تخته قالی قرار دادند و بر سر نهری که اکنون، نهر شاهزاده حسین خوانده می شود، بردند و پیکر آن حضرت را غسل نمودند، و پس از آن در محل کنونی به خاک سپردند. روایتی دیگر نیز در این خصوص وجود دارد که جسد پاره پاره ی امامزاده را بدون غسل در قالی نهاده و سپس به بالای تپه برده و در آنجا به خاک سپردند. بعد از آن قالی آغشته به خون امامزاده را در آب نهر شسته و غسل نمودند. در زمانی که فینی ها در حال غسل و دفن بودنده اند، خاوه ای ها نیز از راه رسیده و به آنها کمک می نمایند. به همین دلیل است که فینی ها در دومین جمعه ی ماه مهر به مشهد اردهال می آیند و مراسم خاکسپاری سلطان علی را زنده نگه می دارند.
زمان برگزاری آئین قالی شویان مشهد اردهال و روند برپایی آن
در این میان هم تعدادی از بزرگان نذری های نقدی مردم را جمع آوری می نمایند. زمانی که مراسم آغاز می گردد، فینی ها یا حسین گویان و در حالی که شور و هیجان بالایی بر پا می باشد، با بالا بردن چوب های خود، برای گرفتن قالی به سوی مرقد سلطان علی که در فاصله ی حدودی 800 متر واقع شده است، می روند. آنان قبل از تحویل قالی از خادمین امامزاده، در صحن های جانبی حرم و نیز صحن صفا مراسم نوحه خوانی، سخنرانی و سینه زنی برگزار می نمایند. بعد از سخنرانی فینی ها نذورات را به متولی یا سرپرست خادمان آستانه تحویل می دهند، و قالی مخصوص امامزاده ی شهید را خواستار می شوند. خادمان نیز یک تخته ی لوله شده ی قالی را با پارچه ای مشکی می پوشانند و به ریش سفیدان فینی می سپارند. چوب به دستان فینی با دیدن قالی، یا حسین گویان آن را تحویل می گیرند. در این زمان انبوه جمعیت غیر فینی آن ها را احاطه نموده و همراهی می نمایند. قالی لوله شده به منزله ی نشان دادن پیکر امامزاده علی می باشد، که در فرشِ پیچیده قرار گرفته است.
آنگاه از صحن صفا خارج می شوند. در این راستا، جمعیت انبوه آبادی های دیگر با نوحه خوانی و عزاداری آنها را همراهی می نمایند. در پیشاپیش دسته ی حاملان قالی، یک فرد از اهالی کاشان در حالی که جانمازی را به سینه ی خود آویزان نموده و قرآن و تسبیحی در دست دارد، بر اسبی سوار و در حال حرکت می باشد. گفته شده این عمل، نماد جا نماز امامزاده علی می باشد که فردی از اهالی چهل حصاران آن را برای امامزاده می انداخته است. دسته ی عزاداران خاوه نیز، با حمل علم و کتل فینی ها را همراهی می نمایند. دسته های هیجان زده در این زمان چماق ها و چوب های خود را در آسمان به حرکت در می آورند و همچون سپاهی خشمناک به دنبال علم به سمت چشمه سرازیر می گردند. 
آنگاه قالی را در کنار نهر آورده و بر روی زمین قرار می دهند. به طوری که جهت شستن قالی، آب را با چوب دستی های خود را به سوی قالی پاشیده و گوشه ای از قالی را خیس می نمایند. این عمل نمادین جهت شستن و غسل نمودن قالی امامزاده ی شهید صورت می گیرد. آنگاه قالی را بر دوش های خود حمل نموده و از گذرگاهی به بقعه وارد شده و چند دور قالی را در حیاط می چرخانند. وقتی که به ایوان بقعه می رسند، شور و هیجان اوج می گیرد. در این زمان چند تن از بزرگان خاوه و فین به پیش رفته و قالی توسط بزرگان فینی به بزرگان خاوه تحویل داده می شود. خاوه ای ها نیز پس از تحویل گرفتن قالی، آن را با تشریفاتی خاص به خادمان امامزاده تحویل می دهند. اینگونه مراسم حدود ظهر به اتمام می رسد و دسته ی عزاداری برای زیارت وارد مرقد امامزاده علی می شوند. 
یک هفته بعد از جمعه قالی، جهت برپایی مراسم هفت شهادت سلطان علی اهالی روستای نشلگ که در حدود پنج یا شش کیلومتری اردهال قرار دارد، با پوشش سیاه در صحن صفا سینه زنی، نوحه خوانی و نخل گردانی انجام می دهند. آنان نخل را با پارچه های سیاه تزئین می نمایند. برخی خانواده ها نیز که تازه عروس داشته اند. آنها را با خود به جهت خوشبختی به اردهال می آورند. در گذشته این افراد به صورت پیاده به اردهال می آمدند. گفتنی است که از یک تا دو هفته قبل از جمعه قالی، مغازه داران، کسبه های دوره گرد، صنعت گران محلی و …. اجناس دست ساز، خوراکی ها، محصولات کشاورزی، پارچه و …. را از کاشان، فین، آران بیدگل، قم و …. به اردهال آورده و جهت فروش حدود یک تا دو هفته در آنجا مستقر می شوند. این بازار قدمتی طولانی داشته و عمر آن را یک قرن برآورد نموده اند. 
معرکه گیران نیز به مانند کسبه ها، از چند روز قبل از جمعه قالی به اردهال آمده و با نمایش قدرت خود، افراد را به دور خود جمع نموده و امرار معاش می نمایند. پرده خوان ها هم پرده های خود را نقش می کشند و ذکر مصایب آنها را بیان می دارند. تعزیه خوانی نیز توسط تعزیه خوان های آبادی های همجوار در کنار مراسم قالی شویان مشهد اردهال برگزار می گردد. گفتنی است که مراسم قالی شویان مشهد اردهال در مکان های مختلفی برگزار می گردد. از جمله مزار حضرت سلطان علی که در دامنه ی کوهی مشرف به دره ای خشک و وسیع قرار دارد و بر روی آن بقعه و بارگاهی با مساحت تقریبی 350 متر مربع می باشد. دیگر مکان بقعه ی شاهزاده حسین است. این بقعه با مزار سلطان علی حدود 800 متر فاصله دارد، و فینی ها شست و شوی نمادین قالی را در نهر همجوار این بقعه انجام می دهند. چوب و علم در این آئین جنبه ی نمادین دارند. چوب دستی به منزله ی شمشیر بوده و به نشانه ی رزمجویی می باشد. علم هم نشانه و نماد عزاداری محسوب می شود، که آن را با پارچه های مشکی و سبز مزین می کنند و توسط خاوه ای ها در پیشا پیش چوب به دستان حرکت می کند.
