وجه تسمیه و پیشینه ی تاریخی دامغان
دامغان یکی از شهر های تاریخی و کهن ایران است. این شهر در گذشته با نام های قومس (کومس)، صد دروازه و ده مغان مورد خطاب قرار می گرفت. در واقع شهر دامغان یکی از شهر های ایالت قومس و مرکز آن ایالت محسوب می شده است. در خصوص نام ده مغان گفته شده که در گذشته های دور، تعدادی از مغ ها در مسیر رودخانه ی شهر، سکنی گزیدند و این مساله سبب شد، تا نام ده مغان را برای شهر انتخاب نمایند. به مرور زمان ده مغان به دمغان و دامغان تبدیل شد. در زمان حکومت پارتیان (اشکانیان) شهر دامغان پایتخت اشک سوم و تیرداد اشکانی بوده است. این شهر در طول تاریخ در همجواری مسیر جاده ی ابریشم قرار داشته و شهری پر رونق به شمار می رفته است. دامغان همچنین در ادوار امویان، عباسیان، طاهریان، سامانیان، سربداران و نیز دیلمیان موقعیت قابل توجهی برای امرا و حکمرانان داشته است.
برخی منابع بنای شهر دامغان را به هوشنگ، نبیره ی کیومرث که از پادشاهان پیشدادی محسوب می شده است، نسبت می دهند. وقتی یونانی ها وارد این شهر شدند، با آبادانی، وسعت، آذوقه و علوفه ی فراوان روبرو می شوند. از این حیث آنها این شهر را «هکاتوم پلیس» نامیدند. پس از آن شهر دامغان به نام های هکاتوم پلیس و صد دروازه شهرت یافته است. از دلایل دیگری که این شهر با نام صد دروازه خوانده می شده است، می توان به وجود کاروانسراها، قلعه ها و تپه های قدیمی، برج و بارو و حصار های عظیم در داخل و خارج شهر دامغان اشاره نمود.
شهر دامغان در کنار طعم پسته های بی مانندش دارای جاذبه های تاریخی بسیاری می باشد. همانطور که در قبل نیز ذکر شد، این شهر که یکی از قدیمی ترین شهر های اشکانیان به شمار می آید، بناهای تاریخی بسیاری را در خود جای داده است. این بناهای تاریخی امروزه مورد توجه ی گردشگران بسیاری می باشند. در اینجا جهت آشنایی به ذکر برخی از آنها می پردازیم.
مسجد تاریخانه ی دامغان در جنوب شرقی شهر دامغان قرار دارد. از سمت میدان امام خمینی، خیابان شهید مطهری که در جهت جنوب شرقی میدان قرار گرفته است، مسیر دسترسی به مسجد تاریخانه (حدود 400 متر) را فراهم می نماید. این مسجد دارای 26 ستون دایره ای شکل است، که ارتفاعی حدود 6 متر از زمین تا پشت بام دارد. این بنا بدین جهت «چهل ستون» خوانده می شود. برخی منابع سازه ی اولیه ی این مسجد را که یکی از مساجد قدیمی و صدر اسلام است، آتشکده معرفی نموده اند. در خصوص وجه تسمیه ی بنای تاریخانه ی دامغان می توان عنوان نمود که تاری به معنای خدا می باشد و تاریخانه را خدای خانه می خوانند.
ساخت بنای برج چهل دختران در بخش غربی شهر دامغان قرار دارد. این بنا را به سال 446 ه.ق و 1054 بعد از میلاد مسیح نسبت می دهند. برخی منابع عنوان می دارند که شخصی به نام ابو شجاع اصفهانی دستور بنای این اثر تاریخی را صادر نموده است. ارتفاع این برج حدود پانزده متر می باشد. برج چهل دختران از نظر وضعیت ظاهری بسیار به برج طغرل ری شباهت دارد. بدنه ی بنای مذکور دارای کتیبه هایی می باشد.
بنای آرامگاه پیر علمدار با فاصله ی بسیار کمی از مسجد جامع دامغان قرار گرفته است. برج مدور این بنا در دهه ی نخست قرن پنجم هجری قمری ساخته شده است. بنای مذکور در آغاز دارای سقفی مخروطی بود. اما اکنون توسط یک گنبد آجری تزئین یافته به کتیبه های چشم نواز کوفی جایگزین شده است. نمای داخلی این آرامگاه با مهارت استادانه ای تزئین یافته است. آرامگاه مذکور را به محمد بن ابراهیم پدر ابو حرب بختیار ملقب به پیر علمدار، حاکم قومس (کومس) در زمان سلطنت سلطان محمود غزنوی، نسبت داده اند. جهت تزئین فضای خارجی بنا از آجر استفاده شده است، که پس از ده قرن هنوز هم زیبایی بی نظیر خود را حفظ نموده است. بنای مذکور در محله ی خوریا و در همجواری مسجد جامع دامغان و مدرسه ی حاج فتحعلی قرار گرفته است. 
محوطه ی باستانی تپه حصار در کناره های بخش جنوبی شهرستان دامغان قرار گرفته است. اریش فردریش اشمیت که یکی از باستان شناسان مطرح جهان می باشد، برای نخستین بار کاوش های علمی باستان شناسی را در این محوطه ی باستانی انجام داده است. نتایج حاصل از کاوش، قدمتی 2000 تا 2200 سال قبل از میلاد مسیح را بیان می دارد. این محوطه ی باستانی در سه مرحله مورد کاوش علمی باستان شناسی قرار گرفته است. و در طی این دفعات تعدادی گل نبشته های کتیبه دار میخی بابلی قدیم کشف گردید. برخی صاحب نظران معتقدند آثار مکشوفه ی تپه حصار دامغان مبین ارتباط آن با منطقه ی میان رودان می باشد.
بنای فتحعلی شاهی یکی از معروف ترین جاذبه های گردشگری شهر دامغان به شمار می آید. چشمه علی در حدود 30 کیلومتری شهر دامغان واقع شده است. مسیر این منطقه را چشم انداز های بسیار زیبا و متناقض کوه های پوشیده از برف و تپه های خشک، سنگلاخ و نیز دیوار های گلی باغ های آلو در بر گرفته است. سازندگان وقت، این بنا را در درون استخری که آب چشمه علی در آن جریان داشته است، بنا نموده اند. بنای مذکور دارای دو طبقه با پلانی به شکل مستطیل و در دو نما می باشد. نمای بخش شمالی بنا را دو ستون بسیار زیبا همراه با پوششی از چوب تشکیل داده است. نکته ی قابل توجه در ساخت این اثر، بهره مندی از ملاط ساروج برای استحکام بخشی بیشتر به جهت قرار گیری آن در درون آب بوده است. معرفی مهمترین جاذبه های طبیعی شهر دامغان
غار شیر بند یکی از زیبا ترین پدیده های طبیعی و گردشگری شهرستان دامغان به شمار می آید. این غار در حدود دوازده کیلومتری شمال شرق این شهر واقع شده است. این اثر طبیعی یکی از زیبا ترین غارهای موجود در ایران می باشد. دهانه ی غار مذکور در کوهی صخره ای که در ارتفاعی حدود پنجاه متر از سطح رودخانه قرار گرفته است، واقع شده است. بر طبق اظهارات زمین شناسان، این غار دارای پیشینه ای در حدود 136 تا 190 میلیون سال می باشد. قندیل های آهکی در رنگ ها و اندازه های مختلف و نیز رسوبات کربنات کلسیم محلول در آب که مشابه گچ بری های عمارت های مجلل و نیز کاخ های با شکوه می باشد، شکلی به مانند گل کلم و نیز بلور های سوزنی یافته است، که از زیبایی های قابل توجه بخش داخلی غار محسوب می شود.
غار چاه دیو در حدود ده کیلومتری شهرستان دامغان و در روستایی به نام طاق و در شمال مزرعه ی فرخ زاد واقع شده است. این غار بر خلاف سایر غار ها در دل کوه قرار نگرفته است. بلکه از درون چاهی در دل دشت می توان آن را مشاهده نمود. عمق چاه حدود هفت متر می باشد. دهانه ی غار مذکور به گونه ای است که رهگذران قادر به مشاهده ی آن نیستند.
منطقه ی چشمه ی انگورستانی در 49 کیلومتری دامغان و در همجواری روستای دهخدا واقع شده است. این منطقه در شمالی ترین بخش دره ی سر سبز تویه دروار قرار گرفته است، و آب آن به جهت آبیاری و شرب مورد استفاده قرار می گیرد. آب زلال چشمه همراه با شرایط اقلیمی توام با آسایش و آرامش آن در فصول گرم سال در کنار چشم انداز های دره ای زیبا و بی نظیر آن که چشمه مشرف به آن می باشد، جذابیت کم نظیر و رویایی به منطقه بخشیده است. از زیبایی های فوق العاده ی این منطقه می توان به وجود آبشارها و آبشارک های بسیار زیبا و باغ های میوه اشاره نمود.
منطقه ی پیر خوشدر در سمت شمال غرب شهرستان کلاته ی رودبار دامغان قرار گرفته است. دسترسی به این منطقه از طریق جاده ی ارتباطی شهید شاه چراغی، روستای آوانو و نیز روستای آستانه و سپس شهرستان کلاته ی رودبار امکان پذیر می باشد. در این منطقه چشمه ی آبی وجود دارد که از درون کوه های آهکی می جوشد. منطقه ی مذکور به جهت دارا بودن وضعیت آب و هوایی متنوع و نیز گونه های مختلف جانوری، نظر شمار زیادی از گردشگران را به خود معطوف داشته است. چشمه ی موجود به صورت آبشاری و با ارتفاع 3 متر به سمت پایین می ریزد. 
