مقدمه
در این مقاله به استان خراسان شمالی، سرزمین اقلیت ترک، کرد و ترکمن‌ها، سرزمین دشت‌های مانه و سملقان، فاروج، شیروان و بجنورد، سرزمین قله آلاداغ، سرزمین قلعه‌های باستانی، سرزمین رودخانه اترک و جوین، سرزمین انار، سماق و زبان‌گنجشک، سرزمین مراتع مشجر، سرزمین قیاق، درمنه، بارهنگ و اسپند سفر می‌کنید، شهر بلقیس درشهر اسفراین با 180 هکتار وسعتی که دارد از بزرگترین بناهای خشتی است که شمارا به دوره ساسانی و صفویه می‌برد. این اثر به علت اهمیت باستان‌شناسی به‌عنوان یکی از آثار ملی کشور در سال 1388 به ثبت رسیده است.
شهر بلقیس
شهرستان اسفراین شهر دارلقرآن به‌عنوان یکی از شهرستان‌های استان خراسان شمالی در حاشیه کوه‌های آلاداغ در امتداد رشته‌کوه البرز قرار دارد. شهر بلقیس در 3 کیلومتری جنوب غربی شهر جدید اسفراین در روستای گردشگری گلیان واقع شده است و بنیان‌گذار آن اسفندیار پسر گشتاسب بوده است. در تاریخ بیهقی آمده است که اسفراین، اسپرآئین بوده است. اسپر به معنی سپر و آئین به معنای راه و روش دانسته شده است. شهر بلقیس نام جدیدی بود برای شهر اسفراین، این نام‌گذاری‌ها در دوره قاجار در سراسر ایران گسترش پیدا کرد و نام‌هایی مانند نقش رستم، شهر دقیانوس، تخت سلیمان برای آن وجود دارد.
شهر بلقیس که معماری زمان ساسانی در آن رخ نمایی می کند بنای آن از خشت است. وسعت این اثر تاریخی در شهر اسفراین 180 هکتار است که در آن آثاری از مقبره شیخ آذری، منار تپه، آب انبار، کارونسرا، یخدانها، کوره سفالگری، بازار، ارگ و خندق پیرامون آن است. از سالم‌ترین و برجسته‌ترین آثاری که از شهر بلقیس برجای‌مانده است ارگی است که 29 برج با ارتفاع 11 متر در آن دیده می‌شود و از بزرگترین قلعه‌های باستانی ایران محسوب می‌شود. قدیمی‌ترین استقراری که در این ارگ بر اساس مطالعات باستان‌شناسی اشمیت به‌دست‌آمده است خبر از اواخر حکومت دوره ساسانی تا پایان دوره صفوی می‌دهد. شهر بلقیس در اواخر دوره طهماسب و ابتدای حکومت نادر کاملاً ویران و درهم کوبیده شد و افسانه بلقیس بر خرابه‌های قدیمی شهر اسفراین نهاده شد. تمام تحولاتی که در شهر بلقیس به وقوع پیوسته بود منجر شد تا در سال 1388 به‌عنوان یکی از آثار گرانبهای ایران توسط سازمان میراث فرهنگی به ثبت برسد.
آنچه در مطالعات باستان‌شناسی از این اثر کهن به اثبات رسیده است قرار داشتن بازار، قبرستان، تپه منار، کارگاه‌های صنعتی در دل شارستان شهر بلقیس بوده است. در مجموعه فعلی بقعه شیخ فخرالدین حمزه طوسی از شعرای قرن هشتم دو بخش نمازخانه در جنوب و آرامگاه شیخ در شمال، به چشم می خورد.
برگ‌های از تاریخ در اسفراین
دوره ساسانیان: ایران در زمان ساسانیان به چهار ناحیه تقسیم شده است که خراسان به عنوان یکی از این بخش‌ها با 26 ایالت بوده است و شهرستان اسفراین که در زمان ساسانیان از شهرهای تابع نیشابور بوده است به‌عنوان یکی از ایالت‌های آن محسوب می شده که از موقعیت مهمی نیز برخوردار بوده است.
دوره امویان: بعدازآن که سامانیان به قدرت رسیدند شهرت شهرستان اسفراین، با به خدمت درآمدن مردان آن برای امرای سامانی، بیش‌ازپیش شد. در اواخر قرن سوم وجود بازارهای تجاری و مردان سیاسی- مذهبی، رونق و شکوفایی شهر اسفراین را بیشتر کرد، در پایان حکومت سامانی با شکل گرفتن درگیری‌ها در میان مدعیان جانشینی حکومت، هرج و مرج‌های در اسفراین شکل گرفت که پی در پی مورد غارت واقع می‌شده است.
سلجوقیان: با حمله مغولان به خراسان شمالی، مقاومت سلطان محمد خوارزمشاه شکسته شد و او از راه شهر اسفراین به استرآباد گریخت در این درگیری‌ها و حملات مغول، نیشابور و شهرستان‌های تابع آن در زمان حکومت جلال‌الدین توسط دو سردار سبتای بهادر و جبه نوین فتح شد. جبه نوین عازم نیشابور شد و بهادر حاکم رادکان و خبوشان شد که به علت آب وهوای دل انگیز این منطقه از خون ریزی‌های متعدد خودداری کرد و اما حملات خود را در اسفراین و ادکان ادامه داد. بعد از مرگ چنگیز خان مغول سرزمین‌های فتح شده میان فرزندان او تقسیم شد که ایران به جوچی رسید و یکی از سرداران او به نام جنتیمور حاکم خراسان شد. به رقم تمام صدمات جبران ناپذیری که اسفراین در دوره ایلخانیان متحمل شده بود اما به خاطر قرار گرفتن در مسیرهای تجاری رونقی دوباره گرفت و گل‌های رونق در آن شکوفا گردید و اولین ضرابخانه در آن به ضرب سکه‌هایی بانام ارغون پرداخت که نشان‌دهنده حکومت امیرارغون در آن زمان بوده است.
تیموریان: تیمور که ادعای اعقاب (بازماندگان ) از چنگیز خان می‌کرد بر رقیبان خود غلبه کرد و آسیای مرکزی و ماوراءالنهر را تصرف کرد وقراردادن سمرقند به عنوان پایتخت خود، به ایران، مغولستان و خوارزم حمله کرد. در حمله به خراسان، سپاه خود را به دو بخش تقسیم کرد و گروهی را روانه نیشابور کرد تا حکومت سربداران را از علی مؤید بازبستاند و گروه دیگر را روانه کلات کرد تا به حکومت علی بیک پایان دهد.
مسیر دسترسی و اقامتگاه
در هوای دل انگیز فصل بهار تا پائیز که به استان خراسان شمالی سفر می کنید، می‌توانید با داشتن اقامت در
اقامتگاه های اسفراین مثل ا
قامتگاه بوم گردی وصال رویان اسفراین یا هتل امید اسفراین در 52 کیلومتری جاده بجنورد به اسفراین به تماشای شهر بلقیس بنشینید. فاصله شهر تاریخی و حیرت آور بلقیس از جنوب غربی اسفراین 3 کیلومتر است که از راه هوای و زمینی قابل دسترسی است.
ویژگی‌های شهر بلقیس اسفراین
پوشش گیاهی
در شهر بلقیس اسفراین دو نوع پوشش گیاهی وجود دارد که جنگل‌ها و مراتع در ارتفاعات شمالی و شمال شرقی قرار دارند و گونه‌های مختلفی از سماق، زالزالک، ارغوان، زغال‌اخته، گلابی وحشی و سنجد را در دل خود می‌پروراند. بخشی از مراتع این شهرستان، مشجر هستند یعنی به‌صورت تنک در کنار هم قرارگرفته‌اند. بخش عمده مراتع شهر اسفراین، مراتع ییلاقی هستند و مابقی آن به‌صورت مراتع قشلاقی به چشم می‌خورد.
گونه‌های گیاهی در این شهر به صورت گون، پیاز کوهی، درمنه، اسپند، پونه، قارچ، استادقدوس، قرپچ، بومادران دیده می‌شود که ازنظر اقتصادی و خاصیت درمانی بسیار حائز اهمیت هستند.
حیات‌وحش اسفراین
شهر اسفراین با داشتن پوشش گیاهی منحصر به خود زیستگاه مناسبی برای حیوانات وحشی و اهلی ازجمله گورکن، خرگوش، شغال، مار و گونه‌های از پرندگان سبزقبا، تیهو، کبک، قرقاول، انواع گنجشک، بلدرچین، سینه سرخ است.
منابع آب
از عمده منابع تأمین آب شهر اسفراین بارندگی و ذوب شدن برف‌های در دامنه کوه آلاداغ و شاه جهان است که برخی از جریان‌های آن‌ها فصلی و برخی دیگر مانند رودخانه‌های بیدواز و روئین دارای جریان همیشگی هستند.
در اسفراین کجا بریم؟
آثار تاریخی و طبیعی شهر اسفراین به این جا ختم نمی شود، سایر نقاط جذابی که در شهر اسفراین وجود دارد و لازم است که از آن ها بازدید کنید:
آبشار دره زاری
این آبشار در دره زاری و منطقه محافظت شده سالوک قراردارد. این آبشار که فصلی است و ارتفاع آن 30 متر است از راه جاده اسفراین- جاجرم به روستای چهاراماران امکان پذیر است. شما با حرکت از شهر بلقیس به روستای خوش آب و هوای چهاراماران با دره های جوزی و جنگل های پراکنده که رسیدید در 6 کیلومتری از آن شاهد این آبشار زیبا خواهید بود. اگر خیلی خوش شانس باشید با قدم زدن در میان پوشش گیاهی منطقه چهاراماران شاهد آهو، قوچ و میش در آن خواهید بود و از وجود گلابی وحشی، زرشک، زالزالک، انجیر و گردو در آن نهایت لذت را ببرید.
آبشار دره جاج
آبشار دره جاج که در 6 کیلومتری روستای سست از توابع شهر اسفراین است، قرار دارد. روستای سست که یکی بزرگترین روستاهای شهرستان اسفراین است در فاصله 6.5 کیلومتری از آن قرار گرفته است. اگر در فصل بهار و تابستان به روستای سست سفر کنید شاهد چشمه های خروشان گَراباست، کاِرز و جاج خواهید بود.
روستای بام
روستای بام به عنوان یکی از روستاهای با پوشش گیاهی خاص، جاذبه های دیدنی و مکان های معنوی( امام زاده سلطان مصیب، مقبره بابا قدرت، بقعه شاهزاده حمزه بن موسی و آرامگاه شاهزاده محمد) فراوانی که دارد شناخته می شود.
روستای چهل حصار
از نظر موقعیت جغرافیایی روستای چهل حصار با شهر بلقیس فاصله چندانی ندارد و دسترسی به آن در زمان کوتاه تری امکان پذیر است. وجه تسمیه روستای چهل حصار در وجود برج های بلندی است که تعداد آن ها چهل عدد و برای دفاع از روستا ساخته شده اند، است. علاوه بر کردهای کرمانجی که در روستا سکونت دارند، از قومیت های ترک، تات و فارس نیز در آن به امرار معاش و با یکدلی و صمیمت روزگار می گذرانند. عمده معیشت ساکنین روستای چهل حصار دامپروری، کشاورزی و ارائه خدماتی مانند قالی بافی، نانوایی و… است.
آداب‌ورسوم اسفراین
ساکنین شهرستان اسفراین که تات‌ها و کردها هستند، به زبان کردی کرمانجی و بادینانی تکلم می‌کنند. پیرو دین مبین اسلام و شیعه جعفری هستند و به دلیل وجود تنوع قومیتی در این شهر، آداب و رسوم متفاوتی دیده می شود. از رسوم مرسوم در اسفراین عید باستانی نوروز است که با نزدیک شدن لحظه فرا رسیدن سال نو عده ای با جمع شدن در مسجد، دعا می خوانند تا نعمت های خداوند در آن سال فزونی یابد. همچنین برخی بر این باورند که با ماندن در جمع خانواده در لحظه تحویل سال، سالی همراه با همدلی و صمیمت و به دور از فراق خانواده خواهند داشت.
از دیگر آداب شهرستان اسفراین، کشتی باچوخه است که در روز چهاردهم فروردین هرسال در فضای باز و برروی خاک در محلی به نام گود چشمه زینل خان برگزار می شود. علاوه بر این کشتی باچوخه ممکن است در مراسم های محلی مانند جشن عروسی به نمایش گذاشته شود.
سوغات
استان خراسان شمالی با داشتن جاذبه های طبیعی فراوان، دارای پتانسیل بالایی در توسعه گردشگری است. این استان نیز به مثابه سایر استان های کشور در خوراکی ها و صنایع دستی دارای سوغاتی های قابل توجهی است. از سوغات خوراکی معروف این استان، انواع آبنبات(قیچی و شکر پنیر) است که در طعم های متفاوتی( هل دار، پسته ای، کاکائویی، زنجبیلی و دارچینی) دیده می شود و قدمتی بس طولانی دارند. استان خراسان شمالی که ششمین تولید کننده انگور کشور است 10 درصد انگور کشور را تولید و تأمین می کند وانواع آن بی دانه ی سلطانی، صاحبی، عسگری، صابونی، شصت عروس و… است. اگر به صنایع دستی علاقه مند هستید فرش دورو که مختص ترکمن های استان خراسان شمالی است و در سایر اقوام ترکمن بافته نمی شود.
