شاید درباره “هارونیه” كمتر شنیده باشیم و یا برای ما سوال پیش آید كه هارونیه كجاست؟ اغلب ما به شهر “مشهد” و البته شهر “توس” سفر كرده ایم. یكی از جاهای دیدنی مشهد پس از بارگاه امام رضا(ع) قطعا شهر “توس” و آرامگاه حكیم ابوالقاسم فردوسی در این شهر است. اگر حدود 25 كیلوتر از شهر “مشهد” به سمت شمال غرب آن فاصله بگیریم، به شهر تاریخی و باستانی “توس” خواهیم رسید. در نزدیكی آرامگاه “فردوسی”، در فاصله حدود 1 كیلومتری آن بنایی آجری از دور خود نمایی می كند. بنایی زیبا كه از فاصله دور دنیایی از سخن را با ما از گذشته خود و تاریخ این سرزمین داشته است.
بسیار عجیب است كه چرا درباره این بنای با عظمت هیچ اطلاع كامل و روشنی وجود ندارد. نه از زمان دقیق ساخت آن و نه از كاربرد آن كه همه این مسائل این بنا را برجسته تر می كند. تا حدود یك قرن پیش این بنا بسیار تخریب شده و وضعیتی نا بسامان داشته.
پس از بازسازی مقبره حكیم ابوالقاسم فردوسی در این منطقه در حدود سال 1313 هجری شمسی، این بنا نیز مرمت و به شكل و ظاهر كنونی در آمده است. اینكه كاربری این بنا واقعا به عنوان زندان بوده است یا مسجد، یا حتی آرامگاه امام غزالی، هیچ چیزی از عظمت و زیبایی این بنا كم نمی كند. از آن جایی كه برخی این گنبد را به زندان هارونیه مشهد و یا حتی به هارون الرشید نسبت می دهند، جای بسی سوال می باشد. از طرفی شكل ظاهری این بنا هیچ شباهتی به زندان ندارد، و از طرف دیگر زمانی كه هارون الرشید به این منطقه رسید زمان چندانی برای ساختن این بنا نداشته زیرا مرگ گریبان گیرش شد.
این بنا از بناهای تماما آجری به حساب می آید. در ساخت این بنا فقط از آجر استفاده شده و هیچ گونه نقش و نگار و یا كاشی كاری در آن دیده نمی شود. ظاهر بیرونی این بنا از دور شبیه به یك ساختمان مستطیلی شكل است كه گنبدی بر روی آن قرار گرفته است. با ورود به داخل این بنا می توان 3 اتاق كوچك و یك ایوان بزرگ و به سبك ایران باستان چند شاه نشین ساخته شده است. دهانه داخلی گنبد نزدیك به 12 متر و ارتفاع آن حدود 22 متر از سطح زمین می باشد.
اگر به گنبد خیره شویم، مقداری مقرنس كاری كه بی شك از زمان تیموری به یادگار مانده است به چشم می خورد كه از معدود نقوش انجام شده در این بنای تاریخی می باشد. ظاهر ساده این بنا خود بر زیبایی آن افزوده است و عظمت آن را به رخ هر بیننده ای می كشد.
این بنا در اصل با سه ورودی ساخته شده ولی در حال حاضر یكی از ورودی ها مسدود می باشد. در فضای بیرونی این بنا سنگ یادبودی از امام محمد غزالی در كنار باغچه ای زیبا قرا گرفته است. از دیگر شگفتی های این بنا وجود سرداب بزرگی در زیر بنا بوده كه در زمان خود از هنر های اصیل ایرانی در معماری بوده است. خوشبختانه در سال های اخیر بیشتر به وجود چنین بنای فاخری نظر شده است و با افزودن قسمتی موزه مانند و جمع آوری سنگ نبشته ها و سنگ های قبور قدیمی در گوشه گوشه این مكان به زیبایی این محل افزوده شده است و گردشگران بیشتری را به خود می بیند.
